Shayboniylar davlati xozirgi Oʻzbekiston, Tojikiston, janubiy Qozogʻiston, shimoliy Afgʻoniston va janubiy-sharqiy Turkmaniston hududlarida mavjud boʻlgan davlat. Davlat asoschisi Shayboniyxon boʻlgan

Shayboniylar davlati xozirgi Oʻzbekiston, Tojikiston, janubiy Qozogʻiston, shimoliy Afgʻoniston va janubiy-sharqiy Turkmaniston hududlarida mavjud boʻlgan davlat. Davlat asoschisi Shayboniyxon boʻlgan. Davlat poytaxti dastavval Samarqand boʻldi. Shayboniyxon Usmonli imperiyasi va Xitoy bilan aloqalarni davom ettirdi. 1503 yilda uning elchilari Xitoy imperatori saroyiga kelishdi[1]. Usmonli Sultoni bilan ittifoqda Bayazid II
(1481-1512) Shayboniyxon Safaviy shohi Ismoil I ga qarshi chiqdi . Ubaydullaxon (1533-1539 yy.) hukmdorligi davrida murakkab harbiy-siyosiy vaziyatga qaramasdan fan va madaniyat rivojiga katta eʼtibor berilgan.
Ubaydullaxon oʻta savodli inson boʻlgan, u Qur’oni Karimni mohirona qiroat qilib, turkiy tildagi sharhlar bilan taʼminlagan, shuningdek, usta sozanda va iqtidorli xonanda boʻlgan.Abdullaxon II (1557-1598yy.) nomi bilan yagona kuchli davlat barpo etish harakati bogʻlangan. U 1557 yil Buxoroni zabt etadi, 1561 yil bu yerga poytaxt koʻchiriladi va davlat Buxoro xonligi nomi bilan yurita boshlanadi. Abdullaxon II hukmdorligi davrida bunyodkorlik ishlari quloch otadi- Karmanada Zarafsxon daryosi ustiga koʻprik quriladi, Balx va Buxoroda koʻp sonli madrasalar qad rostlaydi. Xon imom Abubakr Saadiy maqbarasi atrofida masjid, madrasa, turar joy binosi va boshqa imoratlardan tashkil topgan majmuani bunyod etadi. 1598 yilda Abdullaxon vafot etgach yagona oʻzbek davlatini yaratish umidi ham soʻnadi. Shayboniylar sulolasining soʻnggi vakili Pirmuhammad oʻrtamiyona shaxs boʻlib, joylardagi hukmdorlar oʻrtasida siyosiy taʼsir kuchiga ega emas edi. Natijada yuzaga kelgan boshboshdoqlikka barham bera olmay, u tez orada oʻzaro janjallarda qurbon boʻladi. Buxoro xonligining ichki va tashqi dushmanlari markaziy hokimiyat inqirozi va mamlakatdagi porakandalikdan zudlik bilan foydalanib qolishdi. Janubda Eron shohi Abbos Sabzavor, Mashhad va Hirotni egallab oldi, Balx hokimligiga oʻz gumashtasi Muhammad Ibrohimni tayinladi.
Qozoq sultonlari yirik hududlardan biri Toshkentni zabt etishdi. Xorazm yana mustaqillikka ega boʻldi. “Butun davlatda tartibsizlik va boshboshdoqlik yuzaga keldi, hech kim boshqa birovga bo`ysinishni istamasdi”,- deb yozgan edi oʻsha yillar haqida Muhammad Yusuf Munshiy. Oʻzaro nizolar va urushlar oqibatida Buxoro, Xiva va Qoʻqon xonliklari tashkil topdi.Shayboniylar davlatining tashkil topishi. XI asrdan boshlab arab va fors manbalarida «Dashti Qipchoq» deb ataluvchi geografik hudud tilga olinadi. Bu atama Sirdaryoning yuqori oqimi va Tyanshanning g‘arbiy yon – bag‘ir1aridan Dnepr daryosining quyi oqimiga qadar cho‘zilgan hududga nisbatan ishlatilgan. Dashti Qipchoqda Abulxayrxon davrida kuchli davlat tashkil etildi (1428 – 1468). Lekin uning vafotidan keyin o‘zaro janglar avj oladi. Shayboniyxon hokimiyatining kuchayishi Dashti Qipchoq qabilalarining rahnamolari Abulxayrxon vafotidan so‘ng boshlangan o‘zaro qirg‘inlarning yana takrorlanishini aslo istamas edilar. Shu tufayli ular Muhammad Shayboniyxon timsolida bunday qirg‘inga yo‘l qo‘ymaslikka qodir shaxsni ko‘rdilar.
Bundan tashqari, Dashti Qipchoq qabilalari ko‘pdan buyon o‘troq hayot tarzida yashashni orzu qilib kelardilar. Bu orzuning ushalishi o‘zgalarning unumdor yerlarini bosib olish tufayligina ro‘yobga chiqishi mumkin edi. Qabilalar rahnamolari Muhammad Shayboniyxonni o‘z orzularini ro‘yobga chiqarishga qodir deb hisoblardilar. Shu bois ham ular va ruhoniylar kuchli yollanma qo‘shinga ega bo‘lgan Muhammad Shayboniyxonni qo‘llab – quvvatlaydilar.
Ular yerlari unumdor, hunarmandchiligi rivojlangan o‘lkalarning bosib olinishi o‘troq hayotga o‘tish imkonini berishini ham yaxshi bilganlar. Bu omillar Muhammad Shayboniyxon hokimiyatining kuchayishiga yordam berdi. Muhammad Shayboniyxonning Movarounnahrdagi ichki siyosiy vaziyatni yaxshi bilganligi ham uning nufuzini yanada oshirdi. Ayni paytda, Movarounnahr aholisi temuriyzodalarning toj – taxt uchun o‘zaro kurashlaridan charchagan ham edi. Shu tufayli Movarounnahr zodagonlari, ruhoniylari va hatto aholining ma’lum qismi ham Muhammad Shayboniyxon timsolida Movarounnahrda tinchlik o‘rnatishga qodir yagona shaxsni ko‘rgan1ar. Shu tufayli Muhammad Shayboniyxonni qo‘llab – quvvatlaganlar.
Shu tariqa, Muhammad Shayboniyxonning Temuriylar davlati hududlarida ham o‘z hokimiyatini o‘rnatishi uchun barcha zarur shart – sharoit yetilgan edi. Amir Temur vafotidan keyin taxt uchun avj olgan kurash lar davlatning zaiflashishiga olib keldi. To‘g‘ri Shohruh, Ulug‘bek, Abusaid davrida davlatchilik ma’lum darajada yuksaldi. Ulug‘bekning o‘limidan keyin Movarounnahrda, Shohruh o‘limidan keyin
Xurosonda taxt uchun janglar kuchaydi. Bu esa Shayboniyxonga qulay vaziyatni yaratdi.
Muhammad Shayboniyxonning asosiy maqsadi Temuriylar saltanatiga butunlay barham berish edi. Bu maqsadni ro‘yobga chiqarish uchun u 1499 – yilda Movarounnahrni zabt etishga kirishdi. U bu o‘rinda temuriylarni sarosimaga solib qo‘ygan jang usuli — to‘lg‘amani qo‘11adi. 1500 – yilda Muhammad Shayboniyxon Samarqandni egalladi. Bu hodisa Samarqand hukmdori Sulton Ali Mirzoning onasi Zuhrobegi og‘aning xoinlar gapi bilan ish tutishi oqibatida sodir bo‘1di. Xoinlar Zuhrobegi og‘ani Muhammad Shayboniyxonga maxfiy ravishda «Men ham O‘zbek urug‘idanman, agar siz meni nikohingizga olsangiz, o‘g‘lim bilan sizning hukmingizni tan olib, Samarqandni siz xon hazratlariga topshirurmiz» mazmunidagi xatni yuborishga ko‘ndiradilar. Ayni paytda, Zuhrobegi og‘a Shayboniyxon oldiga Termiz, Chag‘aniyon, Hisor va Badaxshon zabt etilgach, bu hududlarni o‘g‘1i Sulton Ali Mirzoga berilishi shartini ham qo‘ygan edi.
Muhammad Shayboniyxon o‘zini bu shartlarga rozidek qilibqilib ko‘rsatdi. Samarqand taxti egallangach esa Sulton Ali Mirzo qatl etildi. Onasi Zuhrobegi og‘a esa boshqa kishiga nikohlab berildi. Muhammad Shayboniyxon 1501 - yilda Samarqandni uzil - kesil egalladi. Katta qo‘shinga ega bo‘lgan Muhammad Shayboniyxon endi butun Movarounnahrni egallashga kirishdi. 1503 - yilda Toshkent va Shohruhiya shaharlarini egalladi. Ularga Ulug‘bek Mirzoning Abulxayrxonga uzatilgan qizi Robiya Sultonbegimning o‘g‘illari Ko‘chkunchi Sulton va Suyunchxo‘jalarni hokim etib tayinladi. 1504 - yilda esa Farg‘ona egallandi. Shu tariqa butun Movarounnahrda shayboniylar sulolasi hukmronligi o‘rnati1di. Samarqand shahri poytaxt etib belgilandi. Buxoro shahrini esa ukasi Mahmud Sultonga topshirdi. Shu tariqa, Muhammad Shayboniyxon Dashti Qipchoq, Xorazm, Movarounnahr va Xurosonning bir qismini o‘zi ichiga olgan o‘z davlatini tashkil etadi.