Shaxsning ijtimoiylashuvi

Biologik kontekst. Insonlarga ko‘zni yumib-ochish, ushlash,
so‘rish kabi genetik reflekslar xos bolsa-da, ularning genida o‘zini
tutishning qiyin modellari programmalashtirilmagan boladi.
Ular kiyinish, ovqatlanish, uy-joy qilish kabi ko‘nikmalarni
o‘rganishlari, yashash uchun kerakli ko'nikma, malakalarni sekinastalik
bilan o‘zlashtirishlari kerak bo‘ladi. Hayotining dastlabki
yilida bola butkul kattalarning diqqat-e’tibori ostida bo‘ladi va
asta-sekin boshqa jonzotlarga xos bolmagan, ular o‘zlashtira olishi
qiyin bo‘ladigan kolnikmalarni o‘zlashtirib olishadi (masalan,
gapirish).
Madaniy kontekst. Har bir jamiyat boshqalardan ustun
boigan ma’lum bir shaxs sifatlarini qadrlaydi va bolalar ijtimoiylashuv
jarayonida bu sifatlarni o‘zlashtirib olishadi. Insondagi
aynan qaysi sifatlar ko‘proq qadrlansa, ijtimoiylashuv usullari
shunga bogliq boladi, ular turli madaniyatlarda turlicha bo‘ladi.
Masalan, Amerikada o‘ziga ishonish, o‘zini boshqara olish va
agressivlik kabilar qadrlansa, Hindistonda uning aksi, passivlik
va mistitsizm qadrlanadi. Shuning uchun amerikaliklar buyuk
sportsmeniar, astronavtlarga hurmat bilan qarashadi. Hindlar
esa, zo‘ravonlikka qarshi harakat qiladigan dindorlar va siyosat
arboblari (masalan, Maxatma Gandi)ga hurmat bilan qarashadi.
Bu madaniy qadriyatlar ijtimoiy me’yorlar asosida yuzaga keladi.
Tarkibida bir xillik mavjud bo‘lmaganligi tufayli, ijtimoiylashuv
ikki tomonlama jarayondir. Biologik omillar hamda madaniy
omillarning, shuningdek, ijtimoiylashayotgan hamda ijtimoiylashmoqchi
bo‘lgan odamlar o‘rtasida bir-biriga ta’sir etish ja rayoni
ro‘y beradi.
Shaxsning ijtimoiylashuvi uning bilishga boigan obyektiv
ehtiyoji jarayonida paydo boladi. Biroq bu bilan uzviy ravishda
shaxsda boshqa bir obyektiv ehtiyoj — o‘ziga xoslikning namoyon
bolishi ham shakllanadi. Shaxs uni yuzaga chiqarish uchun turli
usul va vositalarni qidira boshlaydi va buning natijasida uning
individuallashuvi ro‘y beradi. Shaxsning faqat o‘zigagina tegishli
boigan ijtimoiy ahamiyatga ega xislatlari individual tarzda
namoyon bo‘ladi, uning ijtimoiy xulq-atvori esa takrorlanmas jihatlarga
ega bo‘ladi.
Shaxsning ijtimoiy rivojlanishi o‘zaro bog‘liq bo‘lgan ikki
yo‘nalishda olib boriladi: moslashuv (ijtimoiy madaniy tajriba,
madaniyatni o‘zlashtirish) va individuallashuv (mustaqillik, nisbatan
o‘ziga xoslikka ega bo‘lish). Shunday qilib, ijtimoiylashuv
tushunchasi zamonaviy fanda inson shaxsining moslashuvi va
individuallashuvi jarayonlarini o‘zaro bog‘laydi. Insonning aniq
bir jamiyat sharoitlariga moslashuvi yoki undan ajralib chiqishi
(individuallashuvi) ijtimoiylashuv jarayonining mazmunini tashkil
qiladi. Moslashish subyekt va ijtimoiy muhitning o‘zaro faol
yaqinlashuvi jarayoni va natijasidir (J. Piaje, R. Merton).