Shaxsning bilish faoliyatiga umumiy tavsif

Analiz shunday bir tafakkur operatsiyasidirki, uning yordami bilan biz narsa va hodisalarni fikran yoki amaliy ravishda bo'lib (ajratib), ularning ayrim qismlari va xususiyatlarini tahlil qilamiz.

Sirttezda esa biz barcha narsa va hodisalarning analizda boiingan, ajratilgan ayrim qismlarini, bo'laklarini sintez yordami bilan fikran yoki amaliy ravishda birlashtirib, butun holiga keltiramiz.
Analiz va sintez o'zaro bevosita mustahkam bogiangan yagona jarayonning ikki tomonidir. Agar narsa va hodisalar analiz qilinmagan bo'lsa, uni sintez qilib bo'lmaydi, har qanday analiz predmetlarai, narsalarni bir butun holda bilish asosida amalga oshirilishi lozim.

Taqqoslash insonning ijtimoiy faoliyatida, bilimlarning o'zlashti-rilishida, voqelikni to'liqroq aks ettirishda bir-biriga o'xshash jihatlar tafovutini, shuningdek bir-biridan farq qiladigan tomonlar o'rtasidagi o'xshashlikni topishdan iborat fikr yuritish operatsiyasi bo'lib, u katta ahamiyatga ega. Taqqoslash operatsiya vositasida obyektiv dunyodagi narsa va hodisalarning bir-biriga o'xshashligi va bir-biridan farqi aniqlanadi.
Taqqoslash operatsiyasi ikki xil yoi bilan amalga oshishi mum-kin: amaliy (muayyan narsalarni bevosita solishtirish) va nazariy (ta­savvur qilinayotgan obrazlarni va narsalarni ongda fikran taqqoslash).

Abstraksiya narsa va hodisalarning, qonun va qonuniyatlarning ayrim belgisi, sifati, alomati yoki xususiyatlarini fikran ulardan ayirib olib, mustaqil fikr obyektiga aylantirishdan iborat fikr yuritish ope­ratsiyasi bo'lib, u insonning bilish faoliyatida katta ahamiyatga ega. Abstraksiyalash yordami bilan moddiy dunyodagi narsa va hodisalarning muhim xususiyatlarini farqlab olib, ana shu xususiyat-lardan narsa va hodisalarning muhim bo'lmagan ikkinchi darajali xususiyatlarini fikran ajratib tashlaymiz.
Abstraksiyalash jarayoni yordamida qiymat, son, kenglik, tenglik, uzunlik, kattalik, qattiqlik, zichlik, balandlik, geometrik shakl, mate-matik ibora, tanqidiy realizm, bosim, solishtirma og'irlik, geografik tushunchalar tizimi kabi abstrakt tushunchalar vujudga keltiriladi.
Abstraksiya operatsiyasi bilan insonni qurollantirish intellektual jihatdan intensiv rivojlanishga olib keladi, shuningdek mustaqil bilim olish faoliyatini takomillashtiradi.