Shaxsni o’rganishning biografik metodi Biografik metod

Qo’llanishi

• 
  Qo’llanishi
  
• 
  Biografik usul nafaqat psixologiya, balki boshqa ko'plab gumanitar fanlarda ham qo'llanilib, insonni barcha tadqiqotlarning boshida turadi. psixologiyada biografik metodning shakllanishi va rivojlanishi boshqa fanlar doirasida parallel ravishda amalga oshirilganligi sababli, ushbu uslub etnografiya ,sotsiologiya, psixiatriya va ilmiy qiziqishlar uchun ajralmas bo'lib qoldi.
  

Biografik anketada insonning hayot yo'li ko'rsatkichlarini aks ettiruvchi biografik anketalar guruhining usullari ko'rsatilgan va quyidagi bandlardan iborat:

• 
  Hayot yo'li Ijtimoiylashuv bosqichlari
  
• 
  Rivojlanish muhiti
  
• 
  Qiziqishlar
  
• 
  Sog'liqni saqlash holati
  

Yigirmanchi asrda Leningrad olimi va psixologi B. G. Anan'ev zamonaviy psixologiya fanida biografik metodni rivojlantirishga asos soldi. Uning izdoshi va shogirdi N.A.Loginova psixologiyada biografik metodning metologik asoslarini nazariy va amaliy o'rganishni davom ettiradi. Al-Farobiy nomidagi Qozoq milliy universitetida nashr etilgan "Psixobiografik tadqiqot usuli va shaxsni tuzatish" asari bilan tanilgan.
Yigirmanchi asrda Leningrad olimi va psixologi B. G. Anan'ev zamonaviy psixologiya fanida biografik metodni rivojlantirishga asos soldi. Uning izdoshi va shogirdi N.A.Loginova psixologiyada biografik metodning metologik asoslarini nazariy va amaliy o'rganishni davom ettiradi. Al-Farobiy nomidagi Qozoq milliy universitetida nashr etilgan "Psixobiografik tadqiqot usuli va shaxsni tuzatish" asari bilan tanilgan.
Inson psixikasini tadqiq etish uchun uning hayoti, faoliyati, ijodiyoti to’g’risidagi og’zaki va yozma ma’lumotlar muhim ahamiyatga ega. Bu borada kishilarning tarjimai holi, kundaligi, xatlari, esdaliklari, o’zgalar ijodiga bergan baholari, tanbehlari, taqrizlari alohida o’rin egallaydi. Shu bilan birga o’zgalar tomonidan to’plangan tarjimai hol haqidagi materiallar: esdaliklari, uzgalar ijodiga bergan baholari, tanbehlari, taqrizlari alohida o’rin egallaydi. Shu bilan birga o’zgalar tomonidan to’plangan tarjimai hol haqidagi materiallar: esdaliklar, xatlar, rasmlar,tavsiflar, baholar, magnitafon ovozlari, fotolavhalar, hujjatli filьmlar, taqrizlar, o’rganilayotgan shaxsnito’laroq tasavvur etishga xizmat qiladi.
Tarjimai hol ma’lumotlari inson psixikasidagi o’zgarishlarni kuzatishda, uning suhbat va tajriba metodlari bilan o’rganib bo’lmaydigan jihatlarni ochishga yordam beradi. Masalan, mazkur ma’lumotlartorqali ijodiy hayol bilan bog’liq jarayonlar: sheriat, musiqa, nafosat, tasviriy san’at, texnik ijodiyotning nozik turlari va kashfiyotdagi tafakkurning o’ziga xosligini, shaxsning ma’naviyat, qadriyat, qobliyati, iqtidor, iste’dod singari fazilatlarni o’rganish mumkin. Inson ongining hissasi, namoyon bo’lishi, rivojlanishi, o’ziga xos va ijtimoiy xususiyatlari atoqli odamlar bildirgan mulohazalarda o’z ifodasini topadi. Allomalar to’g’risidagi ma’ldumotlar zamondoshlari, izdoshlari, safdoshlarining ta’rifu tavsiflari orqali avloddan avlodga o’tadi.
Biografik ma’lumotlar odamlarning o’zini o’zi tarbiyalashi, nazorat qilishi, iroda etishi, o’zining uslubini yaratishi, kamolot cho’qqisiga erishishi jarayonida na’muna vazifasini o’taydi. 
Biografik tahlil usuli manbalari
• Subʼekt
• Sinaluvchini biladigan odamlar
• Sinaluvchi haqida biografik va adabiy manbalar
• Kasbiy faoliyat bo'yicha ma'lumotlar va ma'lumotlarni manzilga yuborish
• Sinaluvchi yashash muhiti
• Shaxsiy buyumlar
• rasmiy hujjatlar
• Faoliyatning amaliy natijalari
Ushbu metod:
1. Psixobiografiya (biografik ma'lumotlar asosida).
2. Kauzometriya inson hayoti va uning psixologik vaqtini tasvirini o'rganishga mo'ljallangan. U intervyu sifatida o'tkaziladi, shu bilan uning yordamida nafaqat o'tgan voqealarni, balki kelajakdagi voqealarni, ya'ni sabab-ta'sir munosabatlari orqali Yuzaga kelishi yoki yuzaga kelishi mumkin bo'lgan voqealarni tasvirlash mumkin
. Kauzometriya har doim 6 komponentdan iborat:
1. xulosa ma'lumotlarini yig'ish,
2. eng muhim voqealarni ajratib ko'rsatish,
3. ushbu voqealarni sanash,
4. ushbu voqealardagi munosabatlarni tahlil qilish,
5. maqsadli tahlil
6. har bir hodisaning ma'lum sohalarga aloqadorligi.
Boshqa barcha biografik tahlil usullaridan farqli o'laroq, kauzogramma natijalari tanlangan hodisalarning holatini, vaqtdagi o'rnini ko'rsatib, grafik ko'rinishda namoyish etiladi. Kassometriya hayot yo'lidagi turli xil og'ishlarni, shuningdek, uning rejalari ko'lamini va ularning haqiqiy mujassamlashuvlarining rasmini mukammal darajada namoyish etadi . Biografik anketada insonning hayot yo'li ko'rsatkichlarini aks ettiruvchi biografik anketalar guruhining usullari ko'rsatilgan va quyidagi bandlardan iborat:
Biografik usul asosida shaxsiyat xususiyatlarini kompilyatsiya qilish, quyidagi bo'limlarni o'z ichiga oladi:
1. Hayotiy yo'l haqidagi ma'lumotlar.
2. Ijtimoiylashuv bosqichlari (bolalar bog'chasi, bolalar bog'chasi, maktab, universitet va boshqalar).
3. Rivojlanish muhiti (yashash joyi, ta'lim muassasalari va boshqalar).
4. Hayotning turli davrlaridagi qiziqishlar va sevimli mashg'ulotlar.
5. Sog'liqni saqlash holati (shu jumladan, o'tgan kasalliklar)
Shaxs yo’nalganligi – bu barqaror motivlar yig`indisi bo`lib, shaxs faoliyatini belgilaydi. Shaxs yo`nalganligi qiziqishlar, dunyoqarash, e’tiqod, intilish va idealda xarakterlanadi. Qiziqish – bilish ehtiyojini namoyon formasi bo`lib, u yangi faktlar bilan tanishishga, hamda borliqni aniq, chuqur va aniq aks etishiga yordam beradi. Dunyoqarash – insonning qarashlari tizimi bo`lib, unda insonni atrofdagi dunyoga munosabati va bu dunyoda o`zining o`rnini anglash, kishilarga bo`lgan munosabati hayotiy pozitsiyasi, ideallari, qadriyatlari, e’tiqodlari va printsiplari namoyon bo`ladi. E’tiqod – insonni anglangan ehtiyoji bo`lib, u faoliyatga undaydi. Ideal – bu namuna, intilishlarning eng Yuqori cho`qqisi. Intilish – birlamchi qiziqish, ehtiyojni hissiy kechirilishi, ob’ektga intilishidir. Inson o`z ehtiyojlarini qondirish uchun atrof muhit, tabiat, kishilar bilan o`zaro ta’sirga kirishadi. Ularni o`zgaradi, o`z faoliyatini yo`naltiradi. Ijtimoiy qonun-qoidalar, muhit, jamiyat talablariga rioya qilgan tarzda o`z - o`zini yo`altiradi, o`z oldiga maqsad qo`yadi, maqsadga intilish yo`lida uchraydigan kiyinchilik va to`siqlarni engib o`tishga harakat qiladi. Maqsadga yo`naltirilgan ongli faoliyatini amalga oshirishda moddiy, ma’naviy olam bilan faol tarzda muloqotga kirishadi. Ehtiyojlar asosida odamda faoliyatning motivlari, muayyan ehtiyojlarini qondirish bilan bog`liq ichki turtki kuchlar paydo bo`ladi. Motiv odamni faoliyatiga, faolikka yo`naltiruvchi sababdir. Shaxs inson aniq maqsad sari intiladi, muayyan ishni bajaradi, uni natijasiga ega bo`lishga, uni qo`lga kiritishga o`z-o`zini yo`naltiradi.
Shaxsning faolligining yo`nalishi turli ehtiyojlar: kelib chiqishi, predmetiga ko`ra
a) tabiat - inson o`zini, avlodini saqlab qolishdagi faolligi;
b) madaniy-odamning insoniyat madaniyati mahsuliga bog`liq bo`lgan faoliyati; predmetiga ko`ra:
v) moddiy – ovqatlanish kiyinish, uy-joy, maishiy turmush ashyolari;
g) ma’naviy - ma’naviy madaniyatni o`zlashtirib olish, yaratish, o`qish, ilm, san’at, musiqa, kinofil’m, teatr va boshqalar asosida boshqariladi, amalga oshiriladi.
Shaxsning rivojlanishi va shakllanishida o`ziga xos sifatlar mavjud
Ekstravertsiya – inson ongni va diqqatini atrofga, tashqariga, asosan o`zi atrofida bo`layotgan narsalarga qaratilganidir. Ekstravertsiya intravertsiyaga qarshi bo`lib, intravertsiya – bu ong va inson qiziqishlarini o`ziga, o`z ichiki dunyosiga qaratilgandir.
Ishonch – insonni biror bir narsaga ma’lum argument faktlarsiz qat’iyatidir.
Refleksiya – shaxs ongini o`ziga qarata olish layoqatidir.
Adantivlik – adantatsiyani engillashtirishga qaratilgan, organizmni moslashuvchanligi. Bu termin adantiv xulqatvor iborasi bilan qo`llanishi normal hol sifatida qabul qilinadi. Ishonuvchanlik - holat bo`lib, tez qabul qiluvchanlik, ta’sirga kishini beruvchanligi va uni psixologiyasi va xulq-atvorida ma’lum o`zgarishlarni Yuz berishiga sabab bo`ladi.
Komformlilik – shaxsiy fikr, munosabat fikr va xatti-harakatga tashqi ta’siri kiritish tendentsiyasi bo`lib, bu tushunchadan foydalanishning uch modeli mavjud:
a) xulqatvorda. Masalan: «guruhga qo`shilish»da, ko`pchilikka o`xshab harakat qilishga intilish;
b) munosabatda, tashqaridan tadqiq o`tkazilganda, o`zgalarning bosimi yoki ta’siri natijasi bilan bog`liq bo`lgan munosabat;
v) shaxs xususiyati sifatida; Ko`rinib turibdiki komformlilik – bu boshqalar fikrini tashqari holatda qabul qilib, ichkari holatda o`z fikrini to`g`riligidan qaytmaslikdir. O`z-o`ziga baho berish – psixologiyada o`z shaxsiy psixologik xususiyatlari va fazilatlar, Yutuq va kamchiliklari, shuningdek muvaffaqiyat va muvaffaqiyatsizliklarini baholash tushuniladi. O`z-o`ziga baho berish adekvat, Yuqori va past bo`lishi mumkin. Buni shartli ravishda: S q n (adekvat) S > n (Yuqori) S < n (past). Bunda – S - o`zo`ziga baho berish, n – imkoniyat. Shaxsda alohida e’tiborga frustratsiya xususiyati ham loyiq. Frustratsiya – shaxsni o`z muvaffaqiyatligini chuqur emotsional his qilishi bo`lib, u ilojsizlik, umidsizlik bilan namoyon bo`ladi. Frustratsiya – shaxsni agressiv yoki anatik xulq - atvori sifatida kechadi. Shu bilan birga shaxsda tolerantlik kabi xususiyat ham uchraydi. Bu shaxsni u yoki bu faktorga befarqligi yoki munosabatning mavjud emasligidir. U uch turdi namoyon bo`ladi – muvaffaqiyatsizlik, fikrlovchi munosabat, ichki bexalovatlilik va osoyishtalik. Qiziqish (lotin qiziqishidan - ma'noga ega, muhim) - insonning ob'ektga bo'lgan munosabati, u uchun qimmatli va jozibali narsaga. Psixologiyada qiziqish insonning ma'lum bir mavzuga bo'lgan faol bilim yo'nalishi sifatida tushuniladi. Qiziqish - bu shaxsning individual psixologik xususiyati bo'lib, u voqelik hodisalariga tanlab yo'naltirilganligi bilan tavsiflanadi. Qiziqish ijobiy hissiy munosabat va intellektual bilish faoliyatida namoyon bo'ladi. Faqatgina ushbu ikkita belgi mavjud bo'lganda, biz odamning u yoki bu qiziqishiga ega deb hisoblashimiz mumkin.
Qiziqishlar turlicha:
• Mazmuni bo'yicha (masalan, adabiyot, musiqa, texnologiya va boshqalar);
• Kenglikda (ko'p qirrali yoki tor, faqat bitta ob'ektga yoki uning tomoniga qaratilgan); Chuqurlik bo'yicha (chuqur yoki yuzaki);
• Davomiyligi bo'yicha (barqaror va beqaror).
Inson hayotida qiziqishlarning ahamiyati katta: ular bilimlarni egallashga undaydi, dunyoqarashini kengaytiradi, qiyinchilik va to'siqlarni engishga yordam beradi. Manfaatlarning barqarorligi, insonning ushbu manfaatlarni qondirish yo'lidagi qiyinchiliklarni engib chiqishi bilan baholanadi. Misol uchun, agar biologiyani yaxshi ko'radigan va tegishli to'garakda qatnashadigan talaba biologiyaga oid juda qiziq bo'lgan maqolani chet tilidan u yaxshi gapira olmaydigan tarjima qilish zarurati bilan duch kelsa, bunga rozi bo'ladi va buni amalga oshiradi, demak uning qiziqishi shubhasiz barqaror. Qiziqish haqiqiy biznesda shakllanadi: siz sinab ko'rmaguningizcha, bu sizniki yoki yo'qligini tushunolmaysiz. Shu sababli, o'zingizni turli xil mashg'ulotlar turlarida (sport, adabiyot, san'at, fan) maktab to'garaklari va seksiyalarida, musiqa maktablarida va hokazolarda mumkin bo'lgan darajada va darajada sinab ko'rishga harakat qiling. Qiziqishlar, agar rivojlanmagan bo'lsa, tez orada zaiflashishi yoki butunlay yo'q bo'lib ketishi mumkin. Mavzuni chuqur va tizimli o'rganish bilan qiziqishlar birlashtirilib, asta-sekin barqarorlashishi mumkin. Bunday qiziqishlar ko'pincha moyillikka aylanadi.Qiziqish shaxsning muayyan voqelikdagi, muayyan vaziyatdagi turli narsa va hodisalarga tanlab munosabatda bo’lishida , insonning o ‘ziga xos qaror qabul qilishida, o‘zini o'zi nazorat eta bilishida, maqsadga intilishida, Yuzaga kelgan obyektiv va subyektiv to ‘siqlarni yengishida ifodalanadi. Psixologiya fanining ko’zga ko’ringan olimlarining ta’limoticha, qiziqish odamlarning ehtiyojlari negizida yaqqol ijtimoiy tarixiy shart-sharoitda, vaziyatda yuzaga keladi, shakllanadi, barqarorlashib boradi hamda ularning shaxsiy turmush sharoiti va faoliyatida, ijtimoiy ishlab chiqarishda qatnashishi singari omillarda gavdalanadi. Umumiy talqinlarga asoslanib mulohaza bildiriladigan bo‘lsa, qiziqish alohida jarayon , ammo ma’lum psixologik funksiya emas, chunki u his-tuyg‘u, iroda, ong, qolaversa jamiyki psixik holatlar, hodisa va ichki kechinmalarni o‘zida mujassamlashtirgan murakkab tizimli ruhiy voqelikdir. Qiziqish psixologik mohiyatining dastlabki ko’krinishi — bu uni odamlar tomonidan anglab yetishi yoki tushunish imkoniyatidir. Shaxs qiziqish mahsulini, uning oqibatini anglash, tasavvur etish orqaligina obyektiv borliqdagi narsa va hodisalarga ongli, tanlab munosabatda bo’ladi. Lekin bu voqelikni anglash, tushunish insonda birdaniga sodir bo’lmaydi, balki muayyan vaqt davomida unda bilish jarayonlari, shaxsiy fazilatlari individual-tipologik xususiyatlar rivojlanishi tufayli Yuzaga keladi. Shuni t a ’kidlash joizki, qiziqish psixologik mohiyatining namoyon bo’lishida aqliy jarayonlar muhim o ‘rinda turishi hodisasining qayd qilinishi u faqat intellektdan tashkil topadi, degan m a ’noni anglatmaydi, albatta. Shu bois, qiziqish psixologik mohiyatining ikkinchi ko'rinishi — uning his-tuyg'ular, emotsional holatlar bilan uyg'unlashgan, mujassamlashgan tarzda ifodalanishidadir. Ma'lumki, his-tuyg’ular, shuningdek, emotsional holatlar (emotsional ton, kayfiyat, shijoat, ehtiros va boshqalar) shaxsning borliqdagi aniq voqelikka, narsa va hodisalarga, muayyan faoliyatga intilishini, sa’y -harakatlarini kuchaytiradi, jadallashtiradi, safarbarlikni obyektga yo'naltiradi. Inson o‘z shaxsiy qiziqishini qondirgandan keyingina unda yoqimli his-tuyg'uiar uyg’lonadi, ruhiy qoniqish, o‘z navbatida, lazzatlanish (praksik) hissi vujudga keladi. Qiziqishni psixologik mohiyatining uchinchi ko’rinishi — bu uning iroda sifatlari, iroda akti bilan umumlashgan tarzda vujudga kelishidir. Irodaviy zo‘r berish, muayyan qaror bo'yicha intilish, ba’zi qiyinchiliklarni yengish, mustaqillik namoyon qilish qiziqishni qaror toptiradi, shaxsni maqsad sari yetaklaydi. Qiziqishni psixologik mohiyatining to‘rtinchi ko‘rinishi — bu uning oliy n e rv fa oliyati xususiyatlari v a temperament tiplari bilan birga, mujassamlashgan holda namoyon bo’lishidir.