Shaxs va guruh

Guruhlarning hamkorlik darajasiga ko’ra turlari
Kundalik hayotda shaxs muloqotda bo’ladigan, vaqtini birgalikda o’tkazadilar kishilar guruhi ham turli xil bo’ladi. Masalan, agar odamlar ko’chada tasodifiy hodisani tomoshabini bo’lib turishgan bo’lsa, ularni psixologiya tilida guruh emas, agregasiya (olomon) deb atashadi. haqiqiy guruh uchun o’sha odamlarning barchasiga aloqador umumiy faoliyat va hamkorlik qilish, bir-birlariga ta’sir ko’rsatish imkoniyati bo’lishi kerak. Amerikalik psixolog Ch.Kuli hamkorlikning darajasi mezoniga ko’ra guruhlarni birlamchi va ikkilamchi turlarga bo’lib o’rganishni taklif etgan edi. Birlamchi guruhda shaxslararo o’zaro ta’sir “yuzma-yuz, bevosita” ro’y beradi. Masalan, oila davrasidagi, sinfdagi, hisobchilar xonasida o’tirganlar birlamchi guruhga misoldir.

Ikkilamchi guruhlarda har doim ham odamlarning bevosita muloqotda bo’lish imkoniyatlari bo’lmaydi. Ular o’rtasidagi munosabat va o’zaro ta’sir bilvosita bo’ladi. Masalan, yirik bir tashkilotdagi tizimlar orqali muloqat, kasaba uyushmasiga birlashgan odamlar, “Fidokorlar Milliy demokratik partiyasi” a’zolarining bog’liqligi ikkilamchi guruhga misol. Ularda ham umumiylik bo’ladi, masalan, o’sha partiyani oladigan bo’lsak, ular qashqadaryoda bo’ladimi, Farg’onadami, baribir umumiy g’oya atrofida birlashishadi, a’zolik badallarini vaqtida to’lab turishadi, saylov oldi kompaniyalarida bir-birlarini qo’llab-quvvatlab turadilar.

^{49-rasm. Hamkorlik darajasi mezoniga guruh turlari}
Turli guruhlar inson hayotida bir necha funksiyalarni bajaradilar:

• 
  ijtimoiylashtiruvchi funksiya;
  
• 
  instrumental, ya’ni aniq mehnat funksiyalarni amalga oshirishga imkon beruvchi muhit;
  
• 
  ekspressiv – odamlarning o’zgalarning tan olishlari, hurmatga sazovor bo’lish, ishonch qozonishini ta’minlash;
  
• 
  qo’llab-quvvatlash, ya’ni qiyin paytlarda, muammolar paydo bo’lganda odamlarni birlashtirish funksiyasi.
  

Guruhga birlashishdan har bir shaxs uchun manfaatdorlik bor albatta. Avvalo, odamlar qandaydir maqsadlarini amalga oshirish uchun va nimagadir ega bo’lish maqsadida guruhga birlashadilar. Guruh yoki jamoaning a’zosi ekanligini, o’sha umumiylikning bir bo’lagi ekanligini his qilish ham insonga ishonch hissini beradi. Ikkinchidan, odam o’ziga o’xshash kimsalardan ma’lum ma’lumotlarni olish, bilim, malaka va ko’nikmalarga ega bo’lish uchun birlashadi. Masalan, bog’cha guruhidan tortib, ilmiy jamoadagi olimlar ana shu maqsadni ko’zlaydilar. Uchinchidan, odam jamiyatda o’zini yolg’iz his qilmaslik, o’z xatti-harakatlarining to’g’riligiga ishonch hosil qilish uchun ham u yoki bu guruhlarga a’zo bo’ladilar. Nihoyat, shaxsning istiqbolni ko’zlagan har qanday niyatlarining amalga oshishida ham u boshqalarning qo’vvab-quvvatlashiga muhtoj bo’ladi. Demak, guruhning turidan qat’iy nazar, ayni bir maqsad va ijtimoiy tasavvurlar shaxsni guruhlar tarkibida bo’lish va uning ta’siridan bahramand bo’lishga majbur qiladi.