Shaxs reja: Shaxs haqida tushuncha. Jahon psixologiyasida shaxs nazariyalari Shaxsning faolligi

Shaxsning malaka va odatlari

Har bir odam bilim bilan birga malaka va odatlarni egallaydi. Malakalar bir necha xil bo’ladi (yozish, o’qish, yurish, musiqa chalish, sport va hokazo). Maqsadni ko’zlab biror nima bajarish malakaga bog’liqdir.

Malaka - deb avval ongli bajarilib, keyinchalik avtomatlashgan xatti-harakatlarga aytiladi. Istalgan malakani qayta-qayta takrorlash natijasida hosil qilish mumkin. Malakalar sodda va murakkab bo’lishi mumkin. Masalan, mashina haydash, musiqa chalish, kasb egallash murakkab malaka, mix qoqish, o’tin arralash-sodda malaka hisoblanadi. Malakalarni mashq qilish natijasida egallanadi. Shaxsda malakadan tashqari odatlar ham bo’ladi. Odat kishi qalbiga o’rnashib, uning ehtiyojiga aylanib qolgan harakatlardir. Masalan, ertalab turib yuvinish, ovqatlanish, ozoda yurish kabilar.
Odatlar ijobiy va salbiy bo’ladi. Salbiy odatlarga yolg’on gapirish, ichish, chekish kabilar kiradi. Malaka va odatlarning nerv-fiziologik asoslarini shartli refleksning hosil bo’lish mexanizmi tashkil qiladi. Bu shartli refleks oddiy emas, balki dinamik stereotip tarzidagi, ya’ni takrorlash natijasida mustahkamlangan shartli reflekslar majmuasidan iborat. Masalan, bola bolalar bog’chasiga o’rganguncha qiynaladi, chunki undagi sharoitga ularda dinamik stereotip hosil bo’ladi. Yangi hosil qilinadigan malakalar ilgari hosil qilingan malakalarga bog’liq bo’ladi. Ilgarigi malakalar yangisiga ijobiy ta’sir qilsa, malakalarning kuchayishi kuzatiladi. Masalan, chet tillaridan birortasini o’rgangan odam boshqa bir chet tilini o’rganishda qiynalmaydi.
Agar ilgarigi malaka yangisini hosil qilishga salbiy ta’sir qilsa malakalar interferentsiyasi deyiladi. Masalan, bir sohada ishlagan odam butunlay boshqa sohaga o’tsa qiynaladi. Shaxs shug’ullanayotgan ishi bilan uzoq vaqt shug’ullanmasa malakalar so’nishi hodisasi kuzatiladi. Bu malakalarning diavtomatizatsiyasi deyiladi. Malakalarning hosil bo’lish negizi va mustahkamlanishi odamning yoshiga bog’liq, masalan tilga 4-5 yoshda tez o’rganiladi. Hunar egallash 12-13 yoshda tez o’rganiladi. Malakalarning mustahkamligi qiziqishlarga, shaxsning individual xususiyatlariga bog’liq, asab tizimiga bog’liq bo’ladi. Masalan, xoleriklarda malaka tez, melanxoliklarda sekin hosil bo’ladi.
Demak, malakalar shaxsning tarkib topishiga katta ta’sir ko’rsatadi. SHaxsni individualligi uning ijtimoiy munosabatlarida belgilanadi. Bu borada quyidagi fikrlarni keltirib o’tish joiz. Atoqli psixolog K.K.Platonov shaxsni “konkret odam yoki dunyoni yaratuvchi sub’ektdir”, L.I.Bojovich esa “odam o’zini anglash jarayonida yaxlitligini idrok qiladi, unda “men” degan tushuncha paydo bo’ladi” deb ta’kidlaydilar. A.N.Leontevning “Faoliyat, Ong, Shaxs” degan kitobida shaxs haqida ajoyib fikrlar mavjud. “Bu oliy olam birligi hayotida doimiyligini saqlaydi, har qanday sharoitda shaxsligicha boshqalar ko’z o’ngida va o’z ko’z o’ngida qoladi”.
Mazkur fikrlardan ko’rinadiki, shaxs o’zini-o’zi anglashga qodir, ijtimoiy munosabatlarning sub’ekti, o’zini-o’zi anglash imkoniyatiga ega bo’lgan ongli mavjudot sifatida e’tirof etiladi. Shu bois, insonlar jamoasi, ijtimoiy tarixiy jarayonlarining ta’sirida kamolga yetadi.


Mavzu yuzasidan nazorat savollari:

1. 
   Shaxsga ta`rif bering?
   
2. 
   Individ deb nimaga aytiladi?
   
3. 
   Individuallik tushunchasi mazmuni?
   
4. 
   Psixolog olimlar talqinida shaxs tuzilishi talqini?
   
5. 
   Shaxsni o`rganishning qanday nazariyalari mavjud?
   
6. 
   Biogenetiklar talqinida shaxs tushunchasi?
   
7. 
   S.L.Rubenshteyn fikricha shaxs tuzilishi?
   
8. 
   O`z-o`zini amglashning besh tarkkibiy qismi?