Shaxs faoliyati

MALAKANING TUZILISHI

Harakatning qisman avtomatlashuvi tufayli uning tuzilishida ruy beradigan o`zgarishlar quyidagilardan iboratdir.

1. Harakatlarning ijro etilishi usullari o`zgaradi. Bunga qadar o`z xolicha yuz berib kelgan qator juz`iy (yoki alohida) harakatlar yagona jarayonga aylanadi. Uning tarkibiga kiruvchi alohida sodda harakatlar o`rtasida tusiqlar va uzilishlar kamayadi va butunlay yo`qoladi. Masalan, mashina haydayotgan shogirdda "bosqichma-bosqich harakat" sifatida bajariladigan tezlikni o`zgartirish jarayoni tajribali shofyor tomonidan bir marta qo`lni silliqqina ishlatgan holda bajariladi. Ortiqcha va keraksiz harakatlar bartaraf etiladi. Jumladan, o`quvchi yozuvni o`rgana boshlagan paytda bu jarayonni bajararkan, ko`plab ortiqcha harakatlar qiladi: tilini chiqaradi, gavdasini qimirlatadi, boshini engashtiradi va hokozo. Harakat jarayoni o`zlashtirib olingandan keyin barcha ortiqcha harakatlar yo`qolib ketadi. Mujassamlashuv yuz beradi, ya`ni harakatlarni ikkala qo`l (oyoq) bilan bir vaqtning o`zida bajarish boshlanadi. Pirovardida harakatlarni bajarish sur`ati tezlashadi. Shunday qilib, harakatlarni o`zlashtirish jarayonida uning harakatlantiruvchi barcha jihatlari: harakatlar tarkibi (u soddalashadi), harakatlarning izchilligi (u uzluksiz bajariladigan bo`ladi) va harakatlarning uygunligi (ular bir vaqtning o`zida bajariladigan bo`ladi), shuningdek ularning tezligining mumkin qadar rejali bo`lishiga imkon tug`iladi.

2. Harakatni sensor nazorat qilish usullari o`zgaradi. Harakatlarning bajarilishini ko`rish orqali nazorat qilish ko`proq mushaklar yordamida (kinestetik) nazorat bilan almashadi. Bunga tajribali mashinistkaning harflarga qaramasdan yozishi, malakali slesarning iskanani bolg`a bilan urayotganda ko`rish nazoratini ishga solmasligi (slesar bolg`ani urayotib, iskananing qalpog`iga emas, balki uning tig`iga qarab turadi) va shu kabilar oddiy misol bo`la olishi mumkin. Harakatlarning xarakterini belgilaydigan turli xildagi o`lchamlarning nisbatini baholash imkonini beradigan maxsus sensor sintezlar hosil bo`ladi. Shofyorda motorning shovkinida uning qanchalik kuch bilan ishlayotganini bildiradigan belgilarni ajratish qobiliyati, po`lat erituvchida metallning tarkibini, rangining tovlanishiga qarab ajratish qobiliyati rivojlangan va hokozo.

Shunday qilib, harakatlar o`zlashtirila borgan sari uning natijalarini va bajarilish sharoitlarini yanada aniqrok va tezroq bevosita sifatli nazorat qilish uchun imkoniyatlar tug`iladi.

3. Harakatni markaziy boshqaruv usullari o`zgaradi. Diqqat ish-amalning usullarini idrok etishdan ozod bo`ladi, u harakatning asosan sharoiti va natijasiga qaratilgan bo`ladi. Ba`zi hisob - kitoblar, echimlar va aqliy mehnat talab qiladigan boshqa jarayonlar tez va birga kushilgan holda (faxmlangan) tarzda amalga oshirila boshlaydi. Jumladan, shofyor dvigatelning ortiqcha kuch bilan ishlayotganini uning tovushidanoq sezib,o`ylab-netib o`tirmasdanoq, uning harakatini qaysi tezlikka ko`chirish kerakligini darhol tushinib etadi; apparatchi asboblarining ko`rsatkichini ukibok, uning ishlashida ruy beradigan buzilishlarini va ularni bartaraf etish uchun nimalar qilish kerakligini fahmlaydi. Qo`llanilishi lozim bo`lgan usullarning butun boshli zanjirini yoki turlarini ana shu tarzda ong yordamida oldindan ko`ra bilish ANTITSIPATSIYA deb ataladi.