Shartli belgilar

Dunyoni qayta
bo‘lishga da’vogarlik
10-§.
Germaniyaning
mustamlakachilik
ekspansiyasi

---

36
yangi yerlarni bosib olishga urinishi mahalliy xalqning qattiq
qarshiligiga uchradi.
1884-yilda Germaniya Afrikaning o‘rta qismidagi Òogo va Kame-
run hududlarini, Gvineyaning shimoliy qismini va unga yondosh
orollarni ishg‘ol qildi. 1885-yilda esa Afrikaning sharqiy qismidagi
hududlarni va Zanzibarni zabt etdi.  Bu hudud „Germaniya Sharqiy
Afrikasi“ degan nom oldi.
Vilgelm II Germaniya hukmron doiralari bosqinchilik siyosati-
ning „jarchisi“ va faol amalga oshiruvchisi bo‘lib chiqdi. 90-yillar-
ning oxirida Shandun (Xitoy) provinsiyasining bir qismi bosib
olindi. O‘sha vaqtdayoq, Germaniya Òinch okeandagi Karolina,
Mariana orollarini va Samoa orolining bir qismini egallagan edi.
1885-yilda u Marshall orollarini qo‘lga kiritdi.
Shimoliy dengizni Boltiq dengizi bilan tutashtirgan Kil kanali
ochildi. Reyxstag harbiy flot qurishning ulkan dasturini qabul
qildi. Bu narsa Buyuk Britaniya bilan munosabatni yanada kes-
kinlashtirdi. Marokashga da’vosi esa Fransiya bilan munosabatlarni
yanada yomonlashtirdi.
Afrikada „bizni quruq qoldirishdi“ deb hisoblagan german hukm-
ron doiralari „qo‘ldan ketganlarning“ o‘rnini Yaqin Sharqda to‘l-
dirmoqchi bo‘ldi. Ular Kichik Osiyo, Suriya, Mesopotamiya va
Falastinda joylashib olmoqchi edilar. Chunki, bu yerlarda dunyodagi
eng yirik neft konlari, g‘alla va paxta xomashyolari bor edi. Nemis
bankiri Simens tashabbusi bilan Berlinni Fors qo‘ltig‘i bilan
bog‘lovchi temiryo‘l qurish rejasi tuzildi.
1889-yilda Vilgelm II „hazrati Iso qabri“ni ziyorat qilish baho-
nasi bilan Falastinga bordi. U safar vaqtida Òurkiya sultoni bilan
uchrashib, reja bo‘yicha Bosfordan Kichik Osiyo orqali Bag‘dodga
va undan Fors qo‘ltig‘igacha temiryo‘l qurish to‘g‘risida kelishib
oldi. Bu yo‘l „Bag‘dod temiryo‘li“ nomi bilan tarixga kirdi.
Nemislarning Fors qo‘ltig‘iga chiqishi Buyuk Britaniyaning bu
hududdagi manfaatlariga putur yetkazar edi. Shu sababli, Buyuk
Britaniya „Bag‘dod temiryo‘li“ning Fors qo‘ltig‘iga chiqishiga yo‘l
qo‘ymaslik uchun 1899-yilda Quvaytda o‘z protektoratini o‘rnatdi.
Shunga qaramay, 1902-yilda Òurkiya bilan Germaniya o‘rtasida
temiryo‘l masalasida yakunlovchi bitim imzolandi.
Ayni paytda, Germaniya zo‘r berib qurollanishni yanada
kuchaytirib yubordi.
Qurolli kuchlar soni keskin ko‘paytirildi. Reyxstag katta harbiy
kemalar qurish va suvosti floti uchun katta-katta mablag‘ ajratdi.

---

37
Biroq, 1907-yilda tuzilgan Buyuk Britaniya, Fransiya va Rossiya
ittifoqi Germaniyaning tashqi ahvolini murakkablashtirib yubordi.
XIX asr oxiridan boshlab, Germaniya—
Turkiya munosabatlari tobora yaqinlashib
bordi. Turkiya Germaniya qiyofasida o‘z
xaloskorini ko‘rgandek edi.
Xo‘sh, bunga nimalar sabab bo‘lgan? Yevropaning buyuk
davlatlari bo‘lgan Buyuk Britaniya ham, Fransiya va Rossiya ham
Turkiya uchun imperiyaning hali u, hali bu hududlariga ko‘z
olaytirayotgan yoki birin-ketin ularni bosib olayotgan umumiy
dushman davlatlarga aylangan edi. Masalan, Turkiyaga rasman qa-
ram bo‘lgan Misrni bosib olgan Buyuk Britaniya emasmidi? Yoki
Tunis va Marokashga da’vogar Fransiya emasmidi?
Qora dengizni O‘rtayer dengizi bilan bog‘lashga imkon beruvchi
Turkiyaga qarashli Bosfor va Dardanell bo‘g‘ozlariga, Istanbul
shahriga da’vogarlik qilayotgan Rossiya emasmidi? Albatta, shunday
edi. Binobarin, bunday sharoitda Germaniya Turkiya ko‘z o‘ngida
uning imperiyasi hududlariga da’vo qilmayotgan birdan bir davlat
edi.
Buyuk davlatlarning bosimiga bardosh berish uchun Turkiyaga
Germaniyadek ittifoqdosh zarur edi. Germaniya uchun Bag‘dod
temiryo‘lini qura olsa, kelgusida butun Yaqin Sharqqa egalik qilishi
mumkindek edi. Shuning uchun ham Germaniya Turkiyani ham
moliyaviy, ham harbiy jihatdan qo‘llab-quvvatladi.
Bu ikki davlat o‘rtasidagi yaqinlik, oxir-oqibatda, Turkiyani
o‘zi sezmagan holda Germaniyaning deyarli vassaliga aylantirib
qo‘ydi. Endi, Turkiya xohlaydimi, yo‘qmi yaqinlashib kelayotgan
Birinchi jahon urushida Germaniya tarafida turib urushda qatnashishga
majbur edi.
Germaniya ham mustamlakalar bosib olish-
dan chetda turmadi. XIX asrning 90-yilla-
rida u egallagan mustamlakalar hududi
o‘zining hududidan deyarli besh baravar ortiq edi.
Ayni paytda, Germaniyaning Yevropada hukmron bo‘lishi
haqidagi da’volari kuchaydi.
Ikkinchidan, jahon bozorlarida Germaniya Buyuk Britaniyaning
asosiy raqibiga aylandi.
Uchinchidan, Afrikani qayta taqsimlashni talab etayotganligi
uning ham Fransiya, ham Buyuk Britaniya bilan munosabatlarini
yanada keskinlashtirib yubordi.