Sharqiy va janubiy afrika xalqlari

Aim.uz

Sharqiy va janubiy afrika xalqlari.

R e j a :

1.Irkiy kiyofasi va tillari.

2.Xujaligi va moddiy madaniyati.

3.Ma'naviy madaniyati.
Tayanch suzlar:
Sharkiy Afrika xalklari. Efiopiya va Samali. Jamoaviy xujalik. Dexkonchilik va chorvachilikning roli. Kuchmanchi chorvachilik. Xunarmandchilik va savdo. Moddiy madaniyat. Ijtimoiy tarakkiyot xususiyatlari.

Janubiy Afrikadagi xalklar. Kayson til guruxi. Gottentot chorvadorlari. Bushmenlar-ovchi terimchilar. Pigmeylar va ularning kelib chikishi muammosi. Ijtimoiy munosabatlar.

Madagaskar axolisi-malagasiylar. Xujaligi va moddiy madaniyati. Ijtimoiy tuzumi. Ma'naviy madaniyati.

Afrikadagi xozirgi etnik va madaniy jarayonlar. Yangi etnik birliklarning paydo bulishi. Kabilaviy cheklashlarga karshi kurash. Madaniyat tarakkiyoti. Turmushdagi uzgarishlar.

ADABIYOTLAR:
1. Andrianov B.V. Nasеlеniе Afriki. M. 1987.

2. Shpajnikov G.A. Rеligii stran Afriki. M, 1981.

3. Jabborov I.M. Jahon xalqlari etnografiyasi. T.1985.

4. Braynt A. Zulusskiy narod do prixoda еvropеytsеv. M.. 1953.

5.O`zbеkiston Milliy entsiklopеdiyasi. T., «Qomuslar», 2001-2003. 1-2-3-4-5-jildlar.

6.Jabborov I., Jabborov S. Jahon dinlari tarixi. Toshkеnt, 2001

Janubiy va Sharkiy Afrikada uziga xos maiiy turmush va madaniyat yaratgan turli etnoslar yashaydi. Bu yerda uz mustakilligini saklab kolgan yagona davlat – Efiopiya va xozirgacha irkchilik tuzumi va mustamlakachilik girdobida yashab kelayotgan Janubiy Afrika respublikasi (JAR) va Namibiya xam joylashgan. Sharkiy Afrikaga Somali, Jibuti, Keniya, Uganda, Tanzaniya, Ruando, Burundi, Zambiya, Malavi davlatlari kiradi.

Kadimiy irklardan Sharkiy Afrikadagi efiop, negroid, negril yoki pigmey va bushmen tiplari sunggi 12-10 ming yillar mukaddam shakllana boshlagan. Bu yerda chorva va dexkonchilik madaniyati Nil voxasiga nisbatan keyinrok eramizdan avvalgi U1 ming yilliklarda neolit davrida yuzaga kelgan. 4-5 ming yillar mukaddam Efiopiya tog etaklarida uy xayvonlarini kulga urgatib don eka boshlaganlar. Neoltik makonlar, dala va kanallar Sharkiy Afrikaning kurgok rayonlarida, Buyuk kullar atrofida topilgan. Shimoli-Sharkiy kismida kushit tilida g8apiradigan kadimiy aborigen axoli, butun sharkda tarkok xolda temir metallurgiyasi bilan tanish, dexkonchilikni bilgan bantu xalklari yashagan.

Janubiy Afrikaning tub axolisi asosan bushmenlar va guttentotlar. Ular kadim zamonlarda butun janubiy va kisman Sharkiy Afrikaning cheksiz tropik urmonlarida keng joylashgan.Xozirgacha ularning ibtidoiy ajdodlari yaratgan koyatosh rasmlari saklanib kolgan. Ularda yovvoyi xayvonlar, ov kilish, terimchilik va urush manzaralari, turli marosimlar tasvirlangan.

Bushmenlar (asli ma'nosi “butazor odamlari”, deb yevropaliklar nom bergan) na dexkonchilikni, na chorvachilikni bilganlar, fakat ovchilik va terimchilik bilan kun kechirganlar. Ular muayyan territoriyaga ega bulgan kabilalarga bulini, daydichilikda kichik gurux bulib ovkat izlab kuchib yurganlar. Erkaklar uk-yoy, chukmor va nayzacha bilan ov kilganlar, ayollar esa oddiy uchi utkir tayok bilan yer kovlab yemishli ildizlar, chuvalchanglarni topib tirikchilik kilganlar.

Guttentotlar bushmenlarga nisbatan bir oz yukori madaniyatga ega bulgan. Ular fakat bir necha asr mukajddam chorvachilikka utganlar, kuy, echki va koramollarni bokib kun kechirganlar.Ular xam tropik urmon axolisidek uylarini doirasimon kura kilib kurganlar va katta patriarxal oilalarga bulinib joylashganlar. Guttentotlar kushni bantu xalklaridan kulolchilik, temir eritish va ishlab chikarish, temir kurollardan foydalanishni kabul kilganlar.

Xozirgi Janubiy Afrikaning asosiy axolisi xisoblangan negroid, bantu xalklari, yukorida kursatilganidek, eramizning yo ming yillarida shimoldan kuchib kelib, eng serunum yerlarni, sharkiy soxillarni egallab olganlar. Asosiy bantu kabilaviy birikmalaridan kosa, zulu, basuto, tevana, shona, rozvi kabilar maxallik kabilalarni asta-sekin sikib chikargan va kisman assimilasiya kilingan. 11 ming yillik boshlarida Zambezi va Limpopo daryolari oraligida Monomotapa nomli yukori madaniyatli ilk sinfiy bantu davlati paydo buldi.

Afrika kit'sining janubiy kismining etnik kiyofasi ancha murakkab. Janubiy Afrika mamlakatlarining beshdan turt kismi turli etnoslardan kuramalashib ketgan afrikaliklardan iborat. Eng kupi bantu xalklari, bushmen va guttentotlar -–0,5 foiz, yevropaliklarning avlodlari metislar bilan – 19 foiz, kelgindi osiyoliklar va ularning avlodlari – 2 foiz.

Efiopiya eng kadimiy madaniyat markazlaridan biri. Bu yerda topilgan toshdan yasalgan mexnat kurollari 3 mln. yillar mukaddam paydo bulgan. Ibtidoiy makonlardan paleolit va ayniksa neolit davriga oid obidalar kup topilgan. Eramizning boshlarida paydo bulgan Aksum podsholigi 1U-X1 asrlarda eng gullab-yashnagan, Misr, Rim-Vizantiya imperiyasi va Shark mamlakatlari bilan savdo alokasi urnatilgan. U asrlardan xristian dini tarkalgan edi. Janubiy Arabiston sekmit tilidagi kabilalarning kuchib kelib maxalliy axoli bilan aralashishi natijasida Efiopiyada yirik xalklar shakllana boshlagan. Utgan asrning ikkinchi yarmidan umumiy Efiopiya davlati paydo buladi va Efiopiya xalklarining birikishiga zamin yaratiladi. Xozir mamlakatda yigirmadan ortik yirik xalklar yashaydi. Shulardan eng kattasi amxara butun axolining yarmini, galla- 23 foizini, tigrai-9,2 foizini, somali –7,3 foizini, sidamo – 3,2 foizini tashkil kiladi.

Yevropoid va negroid irklari urtaligida shakllangan Efiop irkiga tegishli xalklar asosan semit-xamit tillarida gapiradilar. Xozirgi Efiopiyadayashovchi eng katta xalklar amxara va oroma, janubi-sharkiy rayonlardagi somaliylar va boshka elatlar semit til oilasida. Markaziy kismida va janubda kup sonli galla, sidamo, kushit tilida gapiradigan xalklardir. Bular asosan dexkonchilik bilan shugullanadilar.

Efiopiya eng kadimiy dexkonchilik markazlaridan bulib, uning markaziy va garbiy-shimoliy kismlaridagi xaydaladigan yerlarga asosan galla ekilgan. Garbiy, janubiy kismidagi rayonlarda yaylovli chorva xujaligi bilan motiga dexkonchiligi birga olib borilgan. Asosiy ekinlardan bugdoyning ayrim turlari, teffa, durra, makka, arpa, suli, sholi, loviya turlari, nuxat, chechevisa, nut, paxta ekiladi. Efiopiya kofe vatani, eng sevimli ichimlik xam kofedir. Turli sabzavot ekinlar: kalampir, piyoz, sarimsok, karam, bodring, kovok xam yetishtiriladi. Keyingi vaktlarda pomidor, lavlagi, rangli karam, sabzi xam keng tarkalgan. Bogdorchilik rivojlangan, apelsin, limon, mandarin, anor, banan ustiriladi.Dexkon xujaligida kul tukimachiligining keng tarkalganligi tufayli va keyingi davrlarda eksportning kengayishi natijasida paxta eng muxim ekinlardan xisoblanadi. Fakat shimoliy viloyatlarda va Eritriyada temir tishli plug bilan yerga ishlov beriladi.

Dexkonlarning asosiy taomlari xar xil chuchuk non va patirlar, eng sevimli taomi non va yogli va kalampirli loviya kaylasi – shuro. Gusht kam ishlatiladi. Ammo Efiopiyada molning kupligi jixatidan jaxonda eng birinchi urinlarda turadi.

Xunarmandchilik nixoyatda rivojlangan. Temir buyumlar ishlab chikarish, zargarlik birinchi urinda turadi. Kadimiy davralarda efioplar temir buyumlari, bilaguzuk, sirga va boshka turli bezaklarni nozik ornamentlar bilan ishlaganlar. Xatto kiyimlar, metall, ayniksa oltin va kumush buyumlar kimmatbaxo toshlar xam ishlatilgan. Usimlik ornamentlari kadimiy kulyozmalarda xam ishlatilgan. Kulolchilikda zur maxorat bilan spiral ususlida chuzib ajoyib buyumlar ishlab chikariladi. Sopol idishlar utda pishirib sirlangan. Chorva bilan shugullanuvchi axolida kunchilik rivojlangan, turli teri maxsulotlari ishlab chikarilgan.

Efiopiyaning shimoliy va sharkiy rayonlarida yashovchi axoli tugri burchak shaklida mayda tosh va shagaldan tuprok va tezak aralash loydan kurilgan tekis tomli uylarda yashaydilar. Kuchmanchi chorvador axoli uziga xos panjara sinch devorli, tuxum shaklida kalin kuruk xashak bilan yopilgan, ustiga tuya yoki xukiz terisi koplangan uylarda yashaydilar. Keyingi yillarda kuchmanchilarning utrok turmush tarziga utayotgan kismi tukuli uylarni tiklamokdalar.

Efiopiyada shaxar juda kam. Axolining fakat 10 foizi shaxarlarda yashaydi.

Kiyimlari an'anaviy, erkaklari chitdan uzun tik yokali kuylak, tor ishton kiyadilar, ustiga shamma (chopon) yopinadilar, sovukda kapyushonli jundan tukilgan burnus kiyadilar.Ayollarning kiyimlari xam uzun tor yengli kuylak, shamma va burnusdan iborat. Odatda ayol va erkaklar bosh va oyok yalang yuradilar, ayollar ba'zan rumol yopinadilar. Fakat saxroda kaynok kumda teri sandal kiyiladi. Sunggi vaktlarda yevropa kiyimlari keng tarkala boshlagan.

Efiopiya kishloklarida an'anaviy turmush tarzi, moddiy va ma'naviy madaniyatning kadimiy xususiyatlari saklanib kelmokda. Ammo shaxarlarda va yirik kishloklarda an'anaviy maishiy turmush bilan birga yangi shaxar xayoti belgilari sezilmokda. Ayollarda nozik matolardan burma kilib tikilgan kashtali ok kuylaklar, yoshlarda esa yupka va bluzkalar paydo bulmokda. Bayramlarda xamma ok libosdar kiyadilar. Butun xayot ochik xavoda utadi. Xovlida ovkat pishiriladi, chit tukiladi, ip yigiriladi, non yopiladi va kofe kaynatiladi.yu

Somali yarim orolida yashovchi shu nomdagi axolining turmush tarzi efiopiyaliklarga ancha yakin. Eramizdan avvalgi 11 ming yilliklarda bu ulkani kadimiy misrliklar Punt mamlakati deb ataganlar. VII asrdan boshlab Somali arab madaniyati ta'siriga utadi. X-XII asrlada paydo bulgan Adal sultonligi yirik tranzit savdo markaziga aylangan va XII asrlargacha gullab-yashnagan.

Somaliylarning asosiy kismi chorva xujaliklari bilan shugullanadilar. Ayniksa tuyakashlik keng tarkalgan bulib, tuya bilan boylik belgilangan.Undan ortik tuya, bir-ikki yuz kuy va echkiga ega bulgan kishi badavlat xisoblanadi. Ayrim boy oilalar bir necha yuz va xatto mingta tuyaga ega.Somaliylar guruxlarga bulinibkupincha kavmi-karindosh oilalar birikib kuchib yurganlar. Uzok davrga muljallanib kurilgan makon (guri) ni koldirib, uspirin va yoshlar tuyakashlik kilib uzok joylarga kuchib bir necha oygacha poda bilan yashagan. Utrok xolatda fakat axolining uchdan bir kismi yashaydi. Bular asosan vodiylarda joylashgan dexkonlar, xunarmandlar, sadogarlar va soxillardagi balikchilar.

Somaliyliklarning kuchmanchi chorva kismi muvakkat lagerlar tiklab, tuxum shaklida kismlarga bulinib yigishtiriladigan utovlarda, dexkonlar va balikchi utrok axoli silindr shaklidagi tomi soson bilan yopilgan konus (mundullo) larda istikomat kiladilar. Yirik kishloklarda tugri burchakli chipta devorlarda kurilgan, palma yaproklari bilan yopilgan nishab tomli uy (arish) lar tikilgan. Kiyimlari kushni efiopiyaliklarnikiday uzun yaxlit chitdan butun badanini tupigigacha uraydigan sarpo, oyogiga sandal, buyinlariga kur'on suralari yozilgan tumor osadilar. Chorva axolisining asosiy taomi sut, katik, kurt, onda-sonda gusht va atala, dexkonlarning taomi non, atala, sariyog va sut. Axolining kupchiligi diniy e'tikodga tayanib “xarom” xisoblangan balik, parranda va tuxumni iste'mol kilmaydilar.

Afrika, arab va xind madaniyatlarining kup asrdlik yakin alokalari va ular aralashmasidan paydo bulgan yorkin va original suaxili madaniyati xalkaro axamiyatga va juda kup etnoslarga manzur bulgan madaniyatga aylangan. Uy kurilishida, kiyimlarida, badiiy xunarmandchilik buyumlarida, ma'naviy madaniyatida nixoyatda guzal va rang-barang uziga xos xussuiyatlarni saklab kelgan. Keniya xalklarining soxil kismidagi axolisi xozirgacha ajoyib zargar, misgar, yogoch va suyaak uymakorligi san'ati an'analarini davom kildirmokdalar. Suaxilliklarning ok xalat (galabey) lari, kumush bilan kashtalangan chiroyli duppilari, ayollarning kuyuk kuk uziga xos parda va choyshaplari, turli taomlari sharki-janubiy soxil axolisi orasida keng tarkalgan.

Janubiy Afrikaning nisbatan rivojlangan kup tarmokli xujalikka ega bulgan mamlakatlaridan xisoblangan Zimbabve xalklarida an'anavtiy turmush tarzi elementlari ancha saklanib kelgan. Masalan, axolining uchdan ikki kismini tashkil kiluvchi shona xalki xozirgacha derazasiz dirasimon konus shaklidagi somon tomli uylarda yashaydilar, ularning butun faoliyativa tirikchiligi ochik xovlida utadi. Ovkatlari dondan pishirilgan atala sabzavot kaylasi bilan, gushtni fakat oilaviy yoki diniy bayramlarda iste'mol kiladilar. Teridan tikilgan belbog yoki etakcha, ba'zan kabilaviy tartiblar saklangan. Katta etnoterritorial birikmadan iborat kabila jamoasi – “nika” ni an'anaviy oksokollar boshkaradi. Ular muayyan davrda jamoa mulki xisoblangan yerlarni kayta taksimlash, xashar tashkil kilish, marosimlar utkazishga bosh buladilar.Kishlok oilalarida xar bir oila a'zosi xurmatiga karab taom iste'mol kilishda uz urnini avnik bilgan. Xar kishi dala ishlaridan tashkari uyidabir kasbni bilishi, masalana, chipta yoki savat tukishni, sopol idish yasashni uymakorlikni yoki boshka bir kasbni egallashi shart bulgan. Ularning sevimli muzika asboblari turli nogoralar, nay va surnaylar, uziga xos yogoch. Rezanatorga urnatilgan tunikali instrument “mbira”. Juda nozik geometrik nakshlar berilgan sopol buyumlar, tukimalar, applikasiya ususlida tukilgan gilamlar shona xalkiga xos dekorativ san'at namunalaridir.

Etnik jixatdan uziga xos Koysan til turkumiga oid bushmenlarning kurol va buyumlari uk-yoy, ukdon, yogoch suki va sopi, straus tuxumi kobigidan va yovvoyi xayvonlarning osh kozonidan ishlangan suv idishlari. Yoy-ukining uchi toshdan yoki kushni bantu va guttentotlardan almashib olgan metalldan yasalgan.Ular uk-yoyni muzika asbobi sifatida xam ishlata bilganlar. Sexrgarlik marosimlarida muzikantlar chalkancha yotib kuy ijro etadilar. Bushmenlar ota urugidagi kavmi-karindosh guruxlarga birikib daydichilik kilib kuchib yuradilar. Ularda doimiy uylar bulmasdan, turargoxlarida kumni kovlab yoki yertula kilib somon tushab yotganlar, ba'zan xashaklardan chayla kurganlar.

Botsvana axolisining kupchiligida xozirgacha kabila boshliklari arvoxlariga, tabiatga siginish, totemistik tasavvurlar saklangan.Savodsizlik ommaviy bulganligi tufayli diniy e'tikod va marosimlarning mustaxkam asosiy zamin yaratgan.

Janubiy Afrika bantu xalklarining an'anaviy xujaligi chorvachilik va motiga dexkonchiligi, ovchilik va terimchilik bulgan.Barcha bantu xalklari temir va mis eritish , metall- kurol- aslaxa va bezaklar yasash san'atini egallagan.Temirchilik eng xurmatli kasb xisoblangan.Charxsiz ajoyib sopol idishlar yasab, kizil buyok va grafit bilan naksh berilgan va siykalab yaltiratilgan. Ular tukimachilikni bilmasa xam terilarga yaxshi ishlov berib kiyim tikkanlar.

Madagaskar uzining etnik tuzilishi bilan Afrikaliklardan ajralib turadi.Tub axoli bulgan malagasiylar tashki kurinishi, tili, moddiy va ma'naviy madaniyati bilan Janubiy Osiyo xalklariga yakin turadi.Ammo ularning orasida xam mongoloid, xam negroid tiplari uchraydi.Tillari malyya – polineziya oilasiga kiradi.Malagasiylar axolining kupchiligini tashkil kiladi.

Etnogenezi kam urganilgan, ma'lumotlarga karaganda bu yerga er. av. X-X! Asrlarda Janubiy- Sharkiy Osiyodagi orollardan mongoloidlar kuchib kelishgan. Ular ilgari kelgan axoli bilan aralashib xozirgi malagasiy xalkining shakllanishiga asosiy zamin yaratgan.

Malagasiylar xuddi indoneziyaliklar singari yerga ishlov berib sholi ekkanlar, juda uxshash kiyimlar kiyganlar, temir eritish, pufak kurol ishlatish, kema kurishni bilganlar.Diniy marosim vaboshka urf- odatlari xam polineziyaliklarnikiga uxshab ketadi.Ularning juda boy rivoyatlarida uzok utmishda ajdodlarining sharkiy mamlakatlar bilan boglik ekanligi tugrisida xikoya kilinadi.

X1U asrda orol markazida Imerin davlati tashkil topadi va uning axolisining kupchiligi merina xalkidan iborat bulgan.XU1- XVII asrlarda Madagaskarda uchta mustakil turli etnik guruxlardan tashkil topgan davlatlar paydo bulgan.X1X asrga kelib ular birikib , “ Madagaskar kirolligi” ga asos soladi va uni Imerin xokimlari boshkaradi. 1876 yilda 8 yoshdan 16 yoshgacha bolalarni majburiy ukitish joriy kilinadi. Savdo- sotik kilish kuchayadi, sanoat korxonalari paydo buladi. Malagasiy tilida gazeta va jurnallar chika boshlaydi.

1883 yilda boshlangan ikki yillik urushdan keyin Fransiya orolni bosib oladi.Bir necha yil xalk kuzgolonlari davom etib, 1896 yilgi shartnoma asosida Imerin xokimligi tugatiladi, kirolicha mamlakatdan xaydalib yirik davlat arboblari va kirol vakillari katl etiladi.Ozodlik kurashi natijasida 1960 yilda mustakil Malagasiya respublikasi tashkil topadi.1975 yili unga Madagaskar Demokratik Respublikasi deb nom beriladi va yangi xokimiyat konstitusiyani e'lon kiladi.

Orolning 98,8 foiz axolisi malagasiylar bulib, ular 18 ta etnik guruxlarga bulingan.Yiriklari: merina, besimisaraka, besileu va boshkalar.Shuningdek, fransuzlar, xindiylar, pokistonliklar, xitoylar, arablar,makua, suaxil, va komorliklar yashaydi.

Asosiy ozik- ovkat maxsuloti sholi bulib, butun sugoriladigan yerning 95 foizini egallaydi.Sholi kuchatlarini kichik polizlarda yetkazib, keyin dalalarga ekkanlar.Ekinzorlarga suvni kanallar, kichik ariklar orkali yetkazib beradilar.Yerga uzun dastali, temir uchli motiga bilan ishlov berilgan. Sholini yilning oxirida, yomgir kup yogadigan paytda ekib, aprelda yigib-terib olishgan.Makkajuxori, kartoshka, loviya, juxori, manioka, banan, sabzavot, mevali daraxtlar xam ekiladi, asalari va pilla yetishtiriladi.Chorva rayonlarida esa yirik koramol – zebu , chuchka, echki, turli parranda bokiladi. Madagaskarni ba'zan “ zebu oroli “ deb ataydilar, chunki bu yerda 10 mln. ga yakin zebu bokiladi.

Axolining kupchilik kismi kishloklarda yashaydi. Uylari tugri burchakli kilib kamishdan kurilgan , tomlari palma yaproglari bilan yopilgan , devorlari kamishdan tukilib loy bilan suvalgan.Erkaklarning kiyimi belbogcha, ayollarda kulda tukilgan gazlamadan tikilgan yubka kiyishgan. Axolining kupchiligi maxalliy an'anaviy dinlarga, ayniksa ajdodlarga siginish ibodatiga amal kiladilar.Xotira marosimlarida musika, rakslar, miltik otishlar, katta xarajatli xudoilar va xaftalab davom etadigan ziyofatlar juda keng tarkalgan.Ular ulimni xayotning davomi deb tasavvur kiladilar.Ular ajdodlarning arvoxlari birga uyda yashaydi, kolgan avlodlarning turmushini, an'anaviy udumlarga amal kilinishini kuzatadilar, deb uylashgan.

Malagasiylarda tosh yoki yogoch uymakorligi, sopol idishlarga va gazlamalarga tasvir berish san'ati ancha rivojlangan. Musika va ogzaki ijod xam rivojlangan.

Madagaskar axolisi xozirda tinch mexnat sharoitida yashab, ma'rifat yulidan borib , tarakkiyot sari dadil intilmokda.