«sharq» nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi

§. GEOGRAFIK BAHOLASH USULLARI

Tabiiy sharoit yoki landshaftlarni foydalanish maqsadlarida baholash — geografik baholash deb ataladi. Masalan, dehqonchi- lik, chorvachilik, sanoat, transport, rekreatsiya, suv xo‘jaligi va boshqa maqsadlarda baholash amalda oshirilishi mumkin.

Geografik baholash quyidagi bosqichlardan iborat:

1. 
   baholash ishlarining maqsad va vazifalarini aniqlash (masalan, daryo vodiysining ma’lum bir qismini suv ombori qu- rish maqsadida baholash);
   
2. 
   baholash uchun zarur bo‘lgan ko‘rsatkichlar yoki ma’lu- motlar ro‘yxatini tuzish;
   

4. 
   o‘rganilayotgan hudud daryo vodiysining hozirgi va kela- jakdagi holatini belgilaydigan ko‘rsatkichlar yoki xossalarni o‘rga- nish va o‘lchash (vodiyning geologik tuzilishi, uzunligi, kengligi, balandligi, yonbag‘irlar qiyaligi, suvning sarfi, loyqaligi, me’yori va h.k.);
   
5. 
   olingan ma’lumotlar va ko‘rsatkichlarni bir-biriga taqqos- lash asosida har bir komponent bo‘yicha alohida baholashni amal- ga oshirish (relyef, geologik tuzilish, suv o‘lchamlari va h.k. haqida);
   
6. 
   alohida baholashlar asosida umumiy baholashni amalga oshirish (suv omborini mazkur joyda qurish mumkinmi yoki yo‘qmi);
   
7. 
   yakuniy jadval va xaritalar tuzish.
   

Tabiiy geografik baholashning aniq maqsadiga ko‘ra sifat va miqdor usullaridan foydalaniladi. Sifat ko‘rsatkichlari qulaylik darajasiga qarab «juda qulay», «qulay», «o‘rtacha qulay», «kamroq qulay», «qulay emas» deb baholanadi.

Masalan, tekisliklar yo‘l qurilishi uchun juda qulay, qumli cho‘llar qulay, to‘lqinsimon tekisliklar o‘rtacha qulay, adirlar kam- roq qulay, tog‘lar esa qulay emas.

Baholashning miqdor usuli har bir darajani sonli ko‘rsatkich- lar asosida amalga oshirishga asoslangan. Masalan, vegetatsiya davrida havo haroratining 10°C dan yuqori bo‘lgan kunlar yig‘in- disi qishloq xo‘jalik ekinlarining qaysi turlari hududning qaysi joy- larida o‘sishi mumkinligini aniqlashda asosiy mezon bo‘lib xizmat qiladi. Masalan, arpaning pishib yetilishi uchun quyidagi harorat- lar yig‘indisi bo‘lishi shart. Vegetatsiya davrida havo haroratining + 10°C dan yuqori yig‘indisi 1000° gacha bo‘lishi eng tezpishar arpa navining yetilishi uchun yetarli emas, mazkur arpa navi 1000— 1400°da pishadi, 1400—1800° da esa o‘rta pishar, 1800° dan oshganda esa eng kechki navlar yetiladi. Ko‘rsatilgan ushbu miqdor ko‘rsat- kichlari baholashning ma’lum bonitetli darajalari hisoblanadi.