|
Eroziyaga uchragan va sho‘rlangan yerlarning
O‘zhekiston hududi bo‘yicha taqsimlanishi
(sug‘oriladigan maydonlarga nishatan % hisohida)
Viloyatlar
|
Tuproqlar eroziyasi (%)
|
Tuproqlar sho‘rlanishi (%)
|
suv
|
jami sho‘rlangan
|
shu jumladan o‘rta va kuchli sho‘rlangan
|
Qoraqalpog‘iston
|
21,4
|
90,0
|
38,9
|
Andijon
|
7,6
|
9,2
|
4,6
|
Buxoro
|
2,2
|
95,7
|
37,6
|
Jizzax
|
17,0
|
97,9
|
39,3
|
Qashqadaryo
|
14,6
|
47,9
|
13,2
|
Navoiy
|
0,9
|
86,9
|
33,5
|
Namangan
|
22,1
|
23,6
|
4,1
|
Samarqand
|
28,6
|
3,6
|
1,4
|
Surxondaryo
|
57,2
|
42,9
|
16,5
|
Sirdaryo
|
14,6
|
83,1
|
30,9
|
Toshkent
|
24,9
|
2,4
|
0,4
|
Farg‘ona
|
5,7
|
52,3
|
27,0
|
Xorazm
|
0,0
|
100
|
53,1
|
O‘zbekiston
|
18,8
|
52,2
|
18,4
|
Bilimingizni sinab ko‘ring:
Tabiat resurslaridan foydalanish me’yori deganda nimani tushu- nasiz?
Ekologik muvozanat qanday hollarda buziladi?
Siz yashab turgan hududda tabiat resurslaridan qanday foyda- laniladi? Agarda yaylov bor bo‘lsa, undan qanday maqsadlarda foydalanilayotganligi haqida so‘zlab bering.
Siz yashab turgan joyda asosan qanday mahsulotlar yetishtiriladi?
Siz yashab turgan joyda suvdan qanday maqsadlarda foydala- niladi?
Tog‘larda daraxtlarning kesilishi qanday oqibatlarga olib kelishi mumkin?
TABIAT KOMPLEKSLARI VA ULARNING
BARQARORLIGI
Aziz o‘quvchilar! Sizlar mazkur bobda quyidagi mavzular bilan tanishasiz: tabiat komponentlari, tabiat komplekslari, landshaftlar, joy, maydon, fatsiya, landshaft tahlili, tabiat komplekslarining bar- qarorligi.
Yer sharida tabiatni tashkil etuvchi komponentlar bir-biri bilan o‘zaro bog‘liq. Shunga ko‘ra, turli kattalikdagi maydonlarni egal- lagan geografik komplekslar vujudga kelgani sizga quyi sinflardan ma’lum. Bir xil tabiiy sharoitga ega bo‘lgan hududlarni birlashti- ruvchi tabiat komplekslarini ilmiy-amaliy jihatdan o‘rganish muhimdir. Ularning o‘zgaruvchanligi, rivojlanishi, tabiiy boylik- larning joylashuvi, mahsuldorligi va boshqa xususiyatlarini tadqiq qilish xalq xo‘jaligini rivojlantirishda ulardan foydalanishning samarali yo‘llarini ochib beradi. Har bir tabiat kompleksi ma’lum darajada barqarordir. Bu xususiyat qishloq xo‘jalik ishlarida hisob- ga olinishi muhim ahamiyatga ega. Bu kabi masalalarni mavzuni o‘rganish va tahlil qilish davomida bilib olasiz.
§. TABIAT KOMPLEKSLARI HAQIDA TUSHUNCHA
Sizga ma’lumki, tabiiy muhit alohida tarkibiy qismlardan ibo- rat. Ushbu tarkibiy qismlar tog‘ jinslaridan (litosfera), suvdan (gidrosfera), havodan (atmosfera) va tirik organizmlar (biosfera)- dan iborat.
Mazkur tarkibiy qismlar doimo bir-biri bilan o‘zaro ta’sirda va o‘zaro munosabatlarda bo‘ladi, natijada yer yuzasida turli tabiiy sharoitga ega bo‘lgan hududlar vujudga keladi. Ushbu hududlar bir-biridan tashqi ko‘rinishi, o‘lchamlari va vujudga kelish omillari bilan farq qiladi. Masalan, cho‘l, o‘rmon, dasht, botqoq, muzlik, pichanzorlar bir-biridan keskin farqlanadi.
H I J K L M N
Shuning uchun ham bizni o‘rab turgan tabiiy muhit juda xilma-xildir. Siz yashab turgan joyning o‘zida ham bir-biridan farq qiladigan qator hududlarni ajratish mumkin: o‘rmon, balandlik, jarlik, yonbag‘ir, qumli do‘ng, vodiy, botqoq va h.k. Mazkur hududlarning har biri bir-biridan u yoki bu xususiyatlari bilan farq qiladi. Masalan, ayrim hududlarda havo iliq va nam, boshqalarida sovuq va quruq bo‘lishi mumkin.
Tabiat komponentlarining bir-biri bilan o‘zaro aloqasi va munosabati tasodifiy emas, balki qonuniydir. Chunki mazkur alo- qalar va munosabatlar uzoq davrlar mobaynida rivojlanadi. Tabiat komponentlari o‘rtasida juda mustahkam aloqa va o‘zaro ta’sir mavjud. Masalan, O‘rta Osiyodagi cho‘llarning pastdan sho‘rxok joylarida qora saksovul, qumli joylarida esa oq saksovul o‘sadi. Tabiat komponentlari o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir va aloqa ularni bir butun yaxlit chambarchas bog‘langan, uning bir qismi o‘zgarsa, boshqa qismi ham o‘zgaradi. Masalan, botqoq quriladigan bo‘lsa, mazkur joydagi tuproq, o‘simlik va hayvonot dunyosi hamda iqlimiy sharoit ham o‘zgaradi.
Tabiat komponentlarining o‘zaro aloqasi va ta’siri oqibatida yer yuzasida turli xil tabiat komplekslari vujudga keladi. «Komp- leks» so‘zi lotincha bo‘lib, «uyg‘unlik» degan ma’noni beradi.
Har bir tabiiy kompleks ma’lum bir hudud doirasida joylasha- di va rivojlanadi. Shuning uchun ular tabiiy-hududiy komplekslar, qisqa qilib tabiiy komplekslar yoki geografik komplekslar (geokom- plekslar) deb ataladi.
Tabiat kompleksi deb, Yer yuzining tabiat komponentlarining o‘zaro murakkab ta’siri natijasida tarkib topgan hamda tabiatning xususiyatlariga ko‘ra boshqa joylardan farq qiladigan qismlarga aytiladi.
Tabiat komplekslari turli xil kattalikda bo‘ladi. Daryo vodiysi, tabiat zonalari, geografik mintaqalar, materiklar, okeanlar tabiiy- hududiy kompleks bo‘lib hisoblanadi (20-rasm).
Eng katta tabiiy kompleks geografik qobiq hisoblanadi. Geografik qobiq o‘z navbatida Dunyo okeani va quruqlikka; Dunyo okeani okeanlarga; quruqlik esa materiklarga bo‘linadi. Okean va materiklar geografik mintaqalarga hamda tabiat zonala- riga, tabiat zonalari esa landshaftlarga bo‘linib ketadi. Tabiiy geo- grafiya fanining o‘rganish obyekti — landshaftdir.
H I J K L M N ..
41
20-rasm. Tabiat kompleksining bo‘linishi
Eslab qoling!
Tabiat komponentlari — tog‘ jinslari, suv, havo, o‘simlik va hayvonot dunyosi hamda mikroorganizmlardir.
Tabiat kompleksi deb, tabiat komponentlarining o‘zaro murakkab ta’siri natijasida tarkib topgan hamda tabiiy xususiyatlariga ko‘ra boshqa joylardan farq qladigan Yer yuzi qismlariga aytiladi.
Bilimingizni sinab ko'ring:
?1. Tabiat komponentlariga nimalar kiradi?
Tabiat kompleksi deb nimaga aytiladi?
Eng yirik tabiat kompleksining nomini ayting.
O‘zingiz yashab turgan joydagi tabiat komplekslarining ro‘yxa- tini tuzing va daftaringizga ularning nomlarini yozing.
Do'stlaringiz bilan baham: |
