«sharq» nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati

Parazitizm
  («parazit  –  xo‘jayin»)  –  har  xil  turga  mansub  individlarning 
antagonistik munosabatlari bo‘lib, bir turga mansub organizm (parazit) boshqa 
turga  mansub  organizmdan  (xo‘jayin)  oziq  manbayi  va  yashash  joyi  sifatida 
foydalanadi.  Parazitlar  bakteriyalar,  zamburug‘lar,  o‘simliklar  va  hayvonot 
dunyosida  ham  uchraydi.  Ular  hayotining  ma’lum  davrida  xo‘jayin  organizm 
tanasidagi  oziq  moddalar  hisobiga  yashaydi. 

---

74
Parazitlar  xo‘jayin  organizmidan  nafaqat  oziq  manbayi  sifatida,  balki 
doimiy  va  vaqtinchalik  yashash  muhiti  sifatida  ham  foydalanadi. 
Undan  tashqari,  parazitlar  vaqtinchalik  faqat  oziqlanish  uchun  ham  xo‘-
jayin  organizmlardan  foydalanadi.  Bunga  misol  qilib,  burga,  chivin,  to‘shak 
qandalasini  olish  mumkin.  Mazkur  parazitlarning  hayvon  va  odamdan  qon 
so‘rishi  og‘ir  yuqumli  kasalliklarni  keltirib  chiqarishi  mumkin.
Doimiy  parazitlarga  sodda  hayvonlar  (bezgak  paraziti,  dizenteriya  amyo-
basi),  yassi  chuvalchanglar  (jigar  qurti,  qoramol  tasmasimon  chuval changi), 
to‘garak  chuvalchanglar  (askarida,  bolalar  gijjasi),  bo‘g‘imoyoqlilar  (kana, 
bit)  misol  bo‘ladi.  O‘simliklarda  uchraydigan  doimiy  parazitlarga  bakteriya-
lar (g‘o‘za gommozi), zamburug‘lar (qorakuya zamburug‘i, vilt), gulli o‘sim-
lik lar dan  zarpechakni  misol  qilib  olish  mumkin.
Xo‘jayin  organizm  parazitning  hayot  faoliyatini  ta’minlaydi,  parazit  esa 
xo‘jayinning  hayotiy  jarayonlarini  susaytiradi,  uni  kuchsizlantiradi,  lekin 
nobud  qilmaydi,  chunki  parazitning  hayoti  xo‘jayin  hayoti  bilan  bog‘liq. 
Odam  va  qoramol  tasmasimon  chuvalchangi,  jigar  qurti  va  qoramol, 
zang zamburug‘i va boshoqli o‘simliklar o‘rtasidagi munosabatlar parazitizm 
munosabatlariga  misol  bo‘ladi. 
Evolutsiya  jarayonida  xo‘jayin  organizmda  ham,  parazit  organizmda 
ham  moslanishlar  paydo  bo‘lgan.  Yirtqichlilik,  parazitizm  va  o‘zaro  raqobat 
munosabatlari  tabiatda  populatsiyadagi  organizmlar  sonini  nazorat  qilishda 
katta  ahamiyatga  ega.  Insonlarning  bu  munosabatlarga  o‘ylamasdan,  rejasiz 
amalga  oshiradigan  aralashuvi  tabiatdagi  muvozanatni  buzishi  mumkin. 
Yuqorida  o‘rganilgan  biotik  munosabatlar  turli  yashash  sharoitlarida  va 
hayot  siklining  turli  bosqichlarida  farqlanishi  mumkin.  Undan  tashqari,  bir 
tur  individlari  ular  bilan  birgalikda  yashayotgan  boshqa  tur  individlari  bilan 
turlicha  munosabatda  bo‘lishi  mumkin. 
Shunday  qilib,  tabiatda  turlararo  biotik  munosabatlar  xilma-xil  va  ko‘p 
qirrali  bo‘lib,  ularni  o‘rganish  ekologiya  fanining  muhim  vazifasidir.