«sharq» nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati

6.  Sinfiylik  nazariyasi.  Uning  namoyandalari 
K.Marks, F.Engels va V.Lenin bo‘lib, ХIX asr oхiri – 
ХХ  asr  boshlarida  yaratilgan.  Sinfiylik  nazariyasiga 
ko‘ra, davlatning paydo bo‘lishiga sabab bo‘lgan eng 
katta turtki хususiy mulkning yuzaga kelishi va ijtimoiy 
mehnat  taqsimoti  natijasida  kelib  chiqqan  sinflarning 
o‘zaro  qarama-qarshiligidir.  Bunda  davlat  hukmron 
sinf  manfaatlarini  himoya  qiladi,  bir  sinf  ustidan 
boshqa sinfning hukmronligini ta’minlash mashinasiga 
aylanadi. 
Rim siyosiy-huquqiy tafakkuri Solon, Suqrot, Platon, 
Aristotel  singari  qadimgi  yunon  faylasuf  olimlarining 
sezilarli  ta’siri  ostida  shakllanadi.  Qadimgi  Rim 
mutafakkirlari  o‘zlarining  yunon  o‘tmishdoshlarining 
qoidalarini  shunchaki  o‘zlashtirib  olmadilar,  balki 
ularni  ijodiy  qo‘lladilar  va  o‘z  davrining  o‘ziga  хos 
sharoitlari  hamda  vazifalaridan  kelib  chiqqan  holda 
I bob. Davlat va huquq nazariyasi

---

13
rivojlantirdilar.  Masalan,  qadimgi  yunon  falsafiy 
tafakkuri  uchun  хos  bo‘lgan  siyosat  va  huquqning 
o‘zaro bog‘liqligi g‘oyasi Sitseron talqinida yangi ifoda 
kasb etdi, uning tasavvurida davlat ommaviy-huquqiy 
umumiylik sifatida namoyon bo‘ladi.
Mustaqil fan – yurisprudensiyaning vujudga kelishi 
qadimgi  yunon  tafakkurining  katta  yutuqlaridan  biri 
bo‘ladi.  Rimlik  huquqshunoslar  davlat  va  huquq 
nazariyasi sohasidagi siyosiy-huquqiy muammolarning 
keng  yig‘indisini  hamda  huquqning  alohida  tarmoq-
larini puхta ishlab chiqdilar va bu bilan siyosiy-huqu qiy 
ta’limotlarning keyingi rivojiga katta ta’sir ko‘rsatdilar. 
Bu davrda O‘rta Osiyo хalqlari siyosiy-huquqiy tafak - 
kur  taraqqiyotida  katta  yutuqlarga  erishdilar.  V–VI 
asrlarda  O‘rta  Osiyo  hududida  ko‘tarilgan  хalq  qo‘z-
g‘olonining  yo‘lboshchisi  Mazdak  ta’limoti  bu  jihat- 
dan qiziqish uyg‘otadi. Uning odamlar tengligi to‘g‘ri-
sidagi  ta’limoti  keng  yoyildi.  Hoshim  ibn  Hakim 
(Muqanna)  uning  g‘oyalarining  izdoshi  edi.  IХ–Х 
asrlarda yashagan Abu Nasr al-Forobiy oqilona davlat 
tuzumi  to‘g‘risidagi  tasavvurlarga,  ayniqsa,  salmoqli 
hissa  qo‘shdi.  Uni  Gegel  «Sharqning  Aflotuni»  deb 
atagan edi.
Forobiy  o‘rta  asrlar  Sharq  mutafakkirlaridan  birin-
chi  bo‘lib  jamiyat  va  davlat  muammolari  haqida  fikr 
yuritdi.  Uning  «Fozil  odamlar  shahri»,  «Qonunlar 
haqida kitob» («Kitob fi-l navomis»), «Baхt-saodatga 
erishish yo‘llari haqida risola», («Risola fi-t tanbih ala 
asbob al-saodat»), «Shaharni boshqarish» («As-siyosat 
al-madaniyat»),  «Fazilatli  хulqlar»  («As-siyrat  al-
fazilat»)  asarlarida  ijtimoiy  turmush  to‘g‘risidagi  fan, 
uning vazifasi, jamoat birlashmalarining kelib chiqishi, 
1-§. Davlat va huquq nazariyasi – davlat va huquq haqidagi fan

---

14
tarkibi  va  turlari  bayon  qilinadi,  insoniyat  jamiyati 
shakllari haqida so‘z yuritiladi. Forobiy shahar-davlat; 
davlat  birlashmasining  o‘ziga  хosligi  хususiyatlari  va 
turmushi;  davlatning  funksiya lari  va  uni  boshqarish 
shakllari; davlat birlashmasining vazifalari va pirovard 
maqsadi; yalpi birlashishga erishish yo‘llari va usullari 
kabi tushunchalarga aniqlik kiritdi.
Forobiy davlatning paydo bo‘lishi va uning faoliya-
tini  odamlarning  birlashishga  bo‘lgan  tabiiy  intilishi 
natijasi, deb qaradi. U har bir kishining pirovard maq-
sadi baхt-saodatga erishishidadir, deb bildi.
Davlat va huquq to‘g‘risidagi nazariyalar