Sharof rashidov nomidagi samarqand davlat universiteti kadrlarni innovatsion boshqarish

12.2. Biznes-inkubatorning hayotiy sikli

Biznes-inkubatorni shakllantirish bosqichi

Inqirozga uchragan mintaqalar va shaharlardagi biznes-inkubatorlarni tashabbuskorlari va bu tashabbuskorlar odatda mahalliy hokimiyat organlari bo‘lib, ko‘pincha aniq belgilangan inkubator tushunchasiga ega emaslar. Hududning iqtisodiy rivojlanishning qudratli kichik biznes sektorini shakllantirishdan boshqa alternativasi yo‘qligini anglash ba’zan turtki bo‘lib qoladi. Boshidanoq kelajakdagi inkubator ta’sischilar doirasi aniqlandi, uni moliyalashtirish manbalari, uning kengashi va bosh direktori saylanadi, ular inkubator binosini ta'mirlash, yangilash va foydalanishga topshirish uchun javobgardir.
Ushbu ish bosh direktorning barcha e’tiborini o‘ziga jalb qilishi aniq, u pudratchilar, ishchilar va boshqalar bilan ko‘plab muammolarni hal qilishi kerak. U bozorni o‘rganish bo‘yicha ishlarni tashkil etish, kelajakdagi inkubatorni reklama qilish va istiqbolli mijozlar havzasini shakllantirish uchun juda oz vaqtga ega, bu keyinchalik ko‘plab muammolarni keltirib chiqaradi.
Ta’mirlash davom etar ekan, birinchi maydonlar foydalanishga topshiriladi va ta'mirlash xarajatlarini qoplash uchun ularni iloji boricha tezroq to‘ldirish bosh direktorning manfaati bo‘lib qoladi. Qarama-qarshiliklar shundan iboratki, biznes-inkubator deb e'lon qilingan binoda hali ham kichik biznesni qo‘llab-quvvatlashning ushbu shakliga xos xizmatlarga ega bo‘lmaydi. Va bu bosqichda birinchi mijozlar uchun eng oddiy xizmatlarni tashkil qilish bilan bog‘liq barcha muammolar bosh direktorning elkasiga tushadi. Inkubatorning birinchi bosqichi xizmatlariga, qoida tariqasida, kotibiyat xizmatlari kiradi: pochta yozishmalarini qabul qilish va jo‘natish, mashinada yozish, telefonda navbatchilik qilish va hk
Barcha biznes-inkubator binosini ta’mirlash va foydalanishga topshirish tugagandan so‘ng, yangi muammolar paydo bo‘ladi, ularning asosiysi mijozlar bilan bog‘liqdir. Bosh direktor esa ko‘chmas mulk agenti kabi faqat bitta varianti – o‘z inkubatori qolgandek harakat qilishi kerak,. Yangi qarama-qarshilik paydo bo‘ladi – inkubatorning yuqori o‘sish salohiyatga ega biznesni shakllantirish va qo‘llab-quvvatlash missiyasi va uni yaratish xarajatlarini oqlash zarurati o‘rtasidagi ziddiyat.Va pulni tezroq qaytarib olishga qiziqqan tasischilarning talablarini qondirish maqsadida ikkinchisiga ko‘pincha ustuvorlik beriladi. Keling, ushbu dalilni inkubator konsepsiyasini shakllantirish, uning asoschilarini tanlash bosqichida ko‘rib chiqilishi kerak bo‘lgan eng muhim masala deb ta'kidlaymiz. Shunday qilib, mijozlarni ularning innovatsion qobiliyati, o‘sish salohiyati va boshqalar asosida tanlash mezonlarini ishlab chiqish o‘rniga ijara haqini to‘lashga qodir bo‘lganlarga ustunlik beriladi. Hozircha har qanday biznes tanlovi haqida gapirishning hojati yo‘q. Bir qator holatlarda ishlarning bunday o‘zgarishi istiqbollari haqida juda ko‘p gapirilgan va yangi tuzilishda jamoatchilikning umidsizligini va biznes-inkubatorga salbiy munosabatni keltirib chiqaradi. Va nihoyat, bunday munosabatga haddan tashqari kutishlar, inkubator barcha mahalliy muammolarni tezda hal qiladi degan asossiz umidlar sabab bo‘lgan. Ushbu holdan xavotirga tushib, inkubator kengashi rahbariyatning kundalik ishlariga aralashib, ishiga halaqit qila boshladi. Strategik rivojlanish masalalari uning nuqtayi nazaridan tashqarida qolib, bu foyda keltirmadi. Shunday qilib, biznes-inkubatorni shakllantirish bosqichi ko‘p hollarda ko‘chmas mulk biznesiga xos mazmuniga ega bo‘ladi. Yangi firmalar tuzilishiga emas, balki mavjud kichik korxonalarni mijoz sifatida jalb qilishga e’tibor qaratilmoqda.
Biznes-inkubatorning o‘sish bosqichi
1. O‘zaro munosabatlar tizimini shakllantirish
Inkubatorni shakllantirish bosqichida uning bosh direktori inkubatorga mijoz sifatida joylashishdan oldin kichik biznes bilan faol ishlaydi. Unga ko‘proq kuch ham, vaqt ham yetishmayapti.
O‘sish bosqichida, nihoyat, inkubator yoki uning katta qismi kichik firmalar bilan to‘ldirilganda, bosh direktor o‘z qo‘l ostidagilariga e’tibor berish, muammolarni tushunish va ularni hal qilish yo‘llarini topish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Shu bilan birga, bosh direktor va uning jamoasi, qoida tariqasida, kichik kompaniya boshqaruvi to‘g‘risida to‘g‘ridan-to‘g‘ri maslahat bermaslikni afzal ko‘rishadi, balki mijozlarga professional maslahatchilar tomonidani yordam ko‘rsatishga harakat qilishadi. Ya’ni ular maslahatchilar bilan munosabatlar o‘rnatishda kichik inkubator firmalar manfaatlari himoyachisi sifatida harakat qilishadi.
Mijozlar tomonidan savollarning yo‘qligi ishlarning yaxshi holat emasligidan dalolat beradi. Kichik biznes menejerlari ularni boshqarish paytida ko‘pincha muammolarni ko‘rmaydilar. Eng tashvish beruvchi belgi – bu kichik firmaning ijara haqini to‘lay olmasligi. Ikkinchi holatda, inkubatorning bosh direktori firmaga bosim o‘tkazib, shartnomani bekor qilish va inkubatordan chiqarib yuborish tahdidi ostida barcha moliyaviy ma’lumotlarni oshkor qilishga majbur qiladi. Bu, albatta, bosh direktor va uning jamoasi menejment, moliyaviy masalalar va hokazolarni biladigan, professional darajada malakali odamlar bo‘lishini taqozo etadi.
Ammo umumiy menejment professional darajada qanchalik yaxshi tayyorlanmasin, u turli xil muammolarni, xususan, yetuk inkubator firmalarini qiziqtiradigan juda nozik masalalarni qamrab ololmaydi. Shuning uchun ishbilarmon, moliya, ilmiy jamiyalar bilan ularni tashqi maslahatchi sifatida jalb qilgan holda butun aloqalar tarmog‘ini yaratish talab etiladi. Binobarin, inkubatorning hokimiyat va idoralar, banklar, konsalting firmalari, oliy o‘quv yurtlari, yirik korporatsiyalar va boshqalar bilan aloqalari mustahkamlanadi. Shu bilan inkubatorning yanada rivojlanishi bevosita ushbu tarmoqning kengayishiga bog‘liq.
Bu boradagi eng ilg‘or inkubatorlar quyidagilarga ega bo‘lgan:

• 
  15 ta faoliyat yo‘nalishi bo‘yicha kamida 3 ta maslahatchi;
  
• 
  inkubator mijozi sifatida kichik firmalar bilan ishlashni istagan universitet xodimlari va talabalari;
  
• 
  xizmat ko‘rsatuvchi firmalar (muhandislik, konsalting va boshqalar) juda kichik imtiyozli ijara asosida inkubatorda joylashgan bo‘lib, kichik inkubator firmalar uchun konsultatsiyalarining imtiyozli narxi evaziga;
  
• 
  kichik biznesni qo‘llab-quvvatlovchi hukumat va jamoat tashkilotlari bilan aloqalar, shu jumladan harbiy texnologiyalarni xususiy sektorga o‘tkazish dasturlarini amalga oshiradiganlar;
  
• 
  kichik biznes bilan ishlashni istagan biznes ko‘ngillilari va nafaqaga chiqqan pensionerlar;
  
• 
  u yoki bu turdagi istiqbolli bitimlarni "qo‘lga kiritish" umidida haftada bir necha bepul soatlarni kichik inkubator firmalari bilan o‘tkazgan yirik korporatsiyalar vakillari. Bunday tizimning shakllanishi nafaqat kichik firmalar uchun konsalting sifatini oshirishga, balki inkubator obro‘sining o‘sishiga ham yordam beradi. Bosh direktor endi mijozlarni qidirishi shart emas. Ular o‘zlari inkubatorga murojaat qilishadi. Tanlov mezonlari birinchi o‘ringa chiqadi. Va nihoyat, istiqbolli mijozlarni tanlash, ularni tanlash uchun zarur shart-sharoitlar yaratilmoqda.
  

2. Sinergiyaning paydo bo‘lishi
Inkubator o‘sish bosqichining ikkinchi o‘ziga xos xususiyati uning mijoz firmalarining o‘zaro hamkorligi va o‘zaro munosabatlarining sinergiyasidir. Bunday munosabatlarning paydo bo‘lishiga nafaqat turli kompaniyalar menejerlarining shaxslararo aloqasi, balki raqobatlashmaydigan, balki bir-birini to‘ldiradigan bunday mijozlarni tanlab olishga harakat qiladigan inkubator bosh direktorining siyosati ham yordam beradi. Firmalar nafaqat qo‘shnilariga yordam berishadi, uskunalar, bilim va tajriba bilan bo‘lishadilar, balki qo‘shma korxonalar tashkil qiladilar, o‘zaro savdo qiladilar. Bunday faoliyatni qo‘llab-quvvatlash uchun yangi inkubator xizmatlari paydo bo‘ladi:
firmalar uchun zarur bo‘lgan komponentlar va boshqalar, shuningdek ular sotish uchun taklif etayotgan tovarlar va xizmatlar to‘g‘risidagi ma’lumotlar bazasiga ega bo‘lgan elektron tarmoq;
mijozlarga yangi kirib kelgan firmalar to‘g‘risida ma’lumot tarqatish;
ziyofatlar, birgalikdagi kechki ovqat, sport tadbirlari, shahar tashqarisiga sayohatlar va boshqalar;
mijoz firmalar o‘rtasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri vositachilik.
3. Inkubatorni boshqarish siyosati
Inkubatorning rivojlanishi, uning mijoz firmalarining o‘sishi bilan firmalarning inkubatordan chiqarilishi masalasi birinchi o‘ringa chiqadi. Inkubatorda vujudga keladigan birdamlik muhiti, sinergiya haqida yuqorida allaqachon aytilgan edi. Ushbu muhitdan qulay muhitga o‘rganib qolgan odamlarni tortib olish, ularni inkubatordan chiqishga majbur qilish qanchalik qiyinligini tasavvur qilish mumkin. Lekin buni qilish kerak, chunki inkubator yangi tadbirkorlikni ko‘paytirish funksiyasini bajarishi kerak. Ba’zi kompaniyalar o‘z kuchlarini his qilib, inkubatordan o‘zlari chiqib ketishdi. Boshqalar buni oddiygina inkubator devorlari ichida tor deb topsa ham, ularning ko‘plari yaxshiroq narsani qidirish uchun harakat qilmaydi.
Mijoz firmalar va inkubator menejmenti o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga solish ijara va lizing shartlari darajasini belgilashning moslashuvchan siyosatini amalga oshirish orqali, shuningdek, firmaning yetuklik mezonlari asosida amalga oshiriladi. Har bir kompaniyaga yondashuv qat'iy individual edi. Shunday qilib, birinchi yilda ijara narxi bozorga nisbatan odatda 30 foizga pastroq, ikkinchisida - 15 foizga, uchinchisida - bozorga teng. E’tibor bering, agar inkubator yuqori obro‘ga ega bo‘lsa, agar tadbirkorlar bir-biri bilan uning tomi ostida yashash huquqi uchun raqobatlashsa, to‘rtinchi yilda ijara to‘lovi bozordagiga qaraganda 15 foizga yuqori bo‘lishi mumkin va hokazo. (Shunday bo‘ladiki, inkubator darhol o‘z biznesingizni tashkil qilish uchun yuqori sifatli, ehtimol hashamatli joy sifatida quriladi. Keyin ijara narxi bozorga qaraganda yuqori bo‘lishi mumkin, ammo bu kichik biznesni rivojlantirish va qo‘llab-quvvatlash, infratuzilmasi uchun hos emasdir.) Amaliyot shuni ko‘rsatadiki, kichik kompaniyaning rivojlanishi uchun 2-3 yil kerak bo‘ladi. Yuqori texnologiyali firmani qo‘llab-quvvatnadigan bo‘lsa, bu muddat 3-6 yil bo‘lishi mumkin. Shuning uchun, ijara muddati odatda 2-3 yil va keyinchalik uni yana bir yilga uzaytirgan holda belgilanadi. Bu belgilangan ijara muddati. Bundan tashqari, shartnoma har oy yoki har chorakda yangilanadi, bu esa inkubator uchun manevr qilish imkonini beradi. Ammo har doim va hamma holda alohida yondashuv talab etiladi. Ba’zi korxonalarga inkubatorda abadiy qolishga ruxsat berilishi mumkin. Bular "langar firmalari" deb nomlangan. Odatda, bular moliyaviy jihatdan kuchli kompaniyalar bo‘lib, ularga imtiyozlar berilmaydi va ularning vazifasi ijaraning kafolatlangan manbai bo‘lib, shuningdek, agar mavjud bo‘lsa, ushbu kompaniyaning sarmoyasida inkubatorning ulushidan olinadigan daromadini ta’minlaydi. "Langar firmasi" o‘simtaga o‘xshab kattalashib ketmasligi va inkubator bilan birga boshqa firmalarni yutmasligi muhimdir. Manfaatlar muvozanati har doim juda qattiq saqlanib kelgan va saqlanib kelinmoqda. Kompaniyaning etukligi mezonlari bo‘lib, uning aylanmasi, barqaror daromad o‘sishi va ishchilar soni, ijara haqini normal sharoitlarda to‘lash yoki o‘z mablag‘lari hisobiga ofis qurish hisoblanadi. Bu yerda firmalarning inkubatordan chiqishi bilan bog‘liq yana bir muammoli jihatni ta'kidlash lozim. Boshqa hech qanday xizmatga muhtoj bo‘lmagan firmalar, odatda, ijodiy muhitni, inkubatordagi sheriklar bilan aloqalarni yo‘qotishni va hokazolarni xohlamaydilar. Ular inkubatorning yaqin atrofida o‘z mablag‘lari hisobiga ofislarni ijaraga olishga yoki hatto qurishga tayyor. Shaharda, mintaqada mustaqil ravishda mavjud bo‘lgan ba'zi firmalar ham unga yaqinroq bo‘lishga intiladi.
Bu yerda inkubator uchun firmalarga – uning bitiruvchilariga ijaraga berilishi mumkin bo‘lgan yer uchastkasi yoki zaxira binolariga ega bo‘lish qanchalik muhimligi shubhasizdir. Bu klassik inkubator tuzilishiga to‘g‘ri kelmasligi mumkin, ammo shu tarzda texnoparkning asoslari qo‘yiladi.
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, aynan inkubator o‘sishi bosqichida ko‘chmas mulk sotadigan odatiy tuzilishdan yangi kichik firmalarning shakllanishi va o‘sishini boshqaradigan haqiqiy inkubatorga aylanadi.
Ushbu bosqichda tashqi dunyo bilan inkubator uchun hayotiy aloqalar tarmog‘i shakllanadi va noyob ichki mikroiqtisodiy muhit paydo bo‘ladi.
Inkubatorning yetuklik bosqichi
Yetuk biznes-inkubator quyidagi shartlarga javob beradi: birinchi navbatda, unga bo‘lgan talab taklifdan (bo‘sh joy ta'minoti) oshib ketadi; ikkinchidan, ularga ko‘rsatiladigan xizmatlar doirasi juda xilma-xil va bu xizmatlar ancha murakkab; uchinchidan, tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlovchi barcha infratuzilma yaxshi va to‘xtovsiz ishlaydi; to‘rtinchidan, inkubator ishbilarmonlik faoliyatining markaziga, yangi tadbirkorlarni jalb qilish joyiga aylanadi. Inkubatorning yetukligi uning maydonlarini kengaytirishda ehtiyojlari dalolat beradi.