Шаҳриёр сафаров

 

---

22 
Нутқ лисоний (нутқий) фаолият ∫ тил 
Соссюр ва унинг издошларининг асосий мақсади 
умумий яхлитлик – лисоний фаолиятнинг таркибий 
қисмлари 
бўлмиш 
тил 
ва 
нутқ 
ҳодисаларини 
тилшуносликнинг алоҳида қисмларида тадқиқ қилиш 
имкони борлигини кўрсатиш бўлган. 
Яхшиси, соссюрчиларни тилни нутқдан, синхронияни 
диахрониядан, ички (ботиний) тилшуносликни ташқи 
(зоҳирий) тилшуносликдан ажратиб қўйишда айблашдан 
кўра, бу таълимотнинг тилшунослик фани тараққиѐтидаги 
ўрни, олим баѐн қилган ғояларни қандай давом эттириш, 
кенгайтириш ва илмий тадқиқот амалиѐтини тадбиқ этиш 
масалалари устида бош қотириш маъқул эмасмикан? 
Соссюрнинг оппонентларидан бири МДУ профессори 
Р.А.Будагов, олимни «ўта агрессив (тажовузкорона) 
тезисларни шакллантириш»да айблар экан, (Будагов 
1983:34), «Курс»даги қуйидаги қаторларга мурожаат 
қилади: 1) «тил, тез-тез учраб турадиган хато тасаввурга 
(фикрга ) қарама-қарши ўлароқ, тушунчаларни ифодалаш 
воситаси сифатида шаклланган ва шунга мослашган 
механизм эмас» (Соссюр 1977: 118); 2) «тилшуносликнинг 
ягона ва ҳақиқий объекти – ўзи учун ва ўзида мавжуд 
ҳолда қараладиган тилдир» (Ўша асар: 268). Бировга айб 
қўйишдан олдин, даъвонинг нақадар рост ѐки далилнинг 
ишончли эканлигини текшириб кўрмоқ лозим. 
Юқоридаги 
тезислардан 
тадқиқотчиларнинг 
диққатини энг кўп тортгани ва Соссюрнинг бошига жуда 
кўп тош ѐғдиргани иккинчисидир. Маълумки, ушбу тезис 
«Курс» 5-қисмининг энг охирги «Тил(лар) оилалари ва тил 
типлари» бобида учрайди. Биринчидан, А.Сеше ва 
Ш.Балли ушбу бобни ретроспектив (тарихий қиѐсий) 
тилшуносликка оид бўлмаса ҳам, нашр матнига 
киритишаѐтганлигидан 
огоҳлантирганликларини 

---

23 
унутмаслик керак (Ўша асар: 273). Иккинчидан, бу тезис, 
охирги бобнинг сўнгги қаторларидан ўрин олганлиги 
сабабли бўлса керак, ўқувчилар томонидан худди 
«Курс»нинг хулосавий тезисидек қабул қилиниб келди. 
Ҳолбуки, бу ерда ифодаланаѐтган фикр фақатгина тил 
тизими тараққиѐтига ушбу тил соҳиби бўлган миллат – 
элатнинг таъсири ҳақидадир. Соссюр тил тизимининг 
тарихий- 
қиѐсий 
тадқиқи 
билан 
шуғулланиш 
режасидагиларни фонологик ва грамматик ўзгаришлар 
манбасини дастлаб сарҳаддош соҳалардан (масалан, 
миллат «даҳоси»дан) излашдан кўра тизимнинг ўз 
қонуниятларига 
таяниш 
самаралироқ 
эканлигидан 
огоҳлантирмоқчи бўлган бўлса ажаб эмаc. Бундан ташқари, 
эндиликда кўпчиликнинг қаҳрини қўзғатган «Курс»ни 
якунловчи тезис Соссюр томонидан айтилмаганлиги, уни 
А.Сеше ва Ш.Балли собиқ талабалар ѐзувларидан 
(конспектлар) рисола матнини тайѐрлаѐтиб, қўшиб 
қўйганликлари маълум бўлди. 
Энди Р.А.Будагов келтирган тилнинг тушунчани 
ифодалашга мослашган механизм эмаслиги ҳақидаги 
биринчи тезисга қайтсак, бу ерда фикр нима ҳақида ва 
нималарга боғлиқ ҳолда билдирилаѐтганлигига эътибор 
бермоқ 
лозим. 
Ушбу 
фикрни 
Соссюр 
диахрон 
тилшуносликнинг 
таҳлил 
услуби 
мақсади 
ҳақида 
гапираѐтганда айтган. Маълумки, англо – саксон даврида 
fo`t
«
оѐқ
» сўзининг кўплик шакли даставвал 
fo`ti
кўринишида бўлган ҳолда кейинчалик, umlaut фонетик 
ҳодисаси 
(кейинги 
бўғиндаги 
унлининг 
олдинги 
бўғиндагисига таъсири) натижасида 
fe`ti
ва ниҳоят урғусиз 
i
нинг тушиб қолиши кўпликнинг 
fe`t
шаклини юзага 
келтирган (ҳозирги инглиз тилидаги