Шаҳриёр сафаров

дискретлаштириш амали
(Мецлер 1987: 19) ҳам 
юқоридаги хусусиятлар мавжудлигига таянади. Маълумки, 
матн шаклланиши узуқ-узуқ ва узлуксиз содир бўладиган 
жараѐндир. 
Узуқ-узуқлик 
(дискретлик) 
қисмлар, 
бўлакларга хос хусусият бўлса, узлуксизлик матннинг 
яхлитлигига ишора. Шу сабабли матн қисмлари 
боғлиқлиги ва алоҳидалиги (дискретлиги) ўзаро алоқада 
бўлибгина қолмасдан, балки бири иккинчисини тақозо ҳам 
этади. Зеро, матннинг маълум бўлагини нисбатан мустақил 
бирлик (қисм) сифатида ажратилиши ушбу қисмнинг ички 
хусусиятларининг эътиборга олинишини талаб қилиш 
билан биргаликда, унинг узлуксиз жараѐндаги ўрни ва бу 
жараѐннинг бошқа бўлаклари билан алоқасини ҳам 
назардан қочирмасликка ундайди. Умуман, матн тузилиши 
жараѐнини узлуксизлик ва дискретлик категорияларининг 
ўзаро муносабатисиз тасаввур қилиш қийиндир. Бу эса, ўз 
навбатида, матннинг тугалланганлиги ва яхлитлиги унинг 
ҳажми билан белгиланмаслигидан дарак беради. Масалан, 
бир гапдан иборат матн ҳам (мақол, афоризм, топишмоқ 
кабилар) яхлит мазмунга ва тугал шаклга эга эканлиги 
эътироф этилган. 
Ниҳоят, «матн» ва «дискурс» тушунчаларининг 
муносабати ҳақида сўз юритишнинг пайти келган бўлса 
керак. Бу икки тушунча негизидаги ҳодисаларни 
фарқлашда функционаллик-структуравийлик, динамик-
статик, 
актуаллик-виртуаллик 
каби 
қарама-
қаршиликлардан 
фойдаланиб 
келинмоқда. 
Бизни 
қизиқтираѐтган нарса: биринчидан, бундай қарама-
қаршиликлар мавжудмикан, иккинчидан эса, агарда улар 
ҳақиқатдан мавжуд бўлса, қай йўсинда ва қандай 
кўринишларда намоѐн бўлишади? 

---

245 
Матн ва дискурс таҳлили муаммолари билан кўп 
йиллардан буѐн машғул бўлган Микаэл Стаббс 1983 йилда 
нашр қилинган асарида қуйидагиларни ѐзган эди: 
«Одамлар гаплар тасодифий қаторини боғлиқ (coherent) 
матндан 
фарқлай 
оладилар, 
шунинг 
учун 
ҳам 
когерентликни таъминловчи тамойилларни ўрганиш 
дискурс таҳлилининг мавзусидир» (Stubbs 1983: 15). 
Эътибор беринг, матн ҳодисасининг моҳияти когерентлик 
(қисмлар боғлиқлиги) билан белгиланмоқда. Аммо матн 
тилшунослигининг илк даврларида эътибор асосан 
когерентликни ифодаловчи формал воситаларни аниқлаш 
ҳамда қисмлар боғлиқлиги асосида юзага келадиган 
яхлитликнинг 
(матннинг) 
тузилиш 
моделлари, 
намуналиликни ажратишга қаратилди. Натижада, матнни 
турғун структура сифатида оғзаки нутқ материалига, 
дискурсга қарама-қарши қўйиш ҳаракати авж олди. 
Матннинг турғун, тайѐр маҳсулот, дискурсни эса 
кечаѐтган нутқий мулоқот жараѐни сифатида талқин 
қилиниши уларнинг кескин фарқланишига сабаб бўлади. 
Ҳ.Ҳаберланд матнни турли жойда, турли пайтда пайдо 
бўлиши мумкин бўлган предмет (a thing), дискурсни эса 
аниқ замон ва маконда кечаѐтган ҳодиса (event) деб 
ҳисоблайди. Унинг қайд этишича, «матндан чекланмаган 
миқдорда фойдаланиш мумкин, уни бир жойдан 
иккинчисига кўчириш имкони бор, дискурс – ҳозиргина 
кечаѐтган жараѐн, у ҳар сафар қайта яратилади» (Haberland 
1999: 914). Ушбу тавсиф олим «предмет» ва «маҳсул(от)» 
тушунчаларини фарқламаслигидан гувоҳлик беради: 
«Матн, сўзсиз, лисоний маҳсулот (the product aspect of 
language), дискурс» - лисоннинг яратувчанлик соҳаси (the 
production aspect) намунасидир (Ўша асар: 915). 
Диққат билан ўқисак, Ҳ.Ҳаберланднинг фикрини 
икки хил изоҳлаш мумкин. Биринчидан, олим иккала 
ҳодисани ҳам натижа, маҳсул сифатида қарамоқда, яъни 

---

246 
матн – кечган мулоқот натижаси, маҳсули (оғзаки матн) 
ѐки ѐзув фаолияти, нашр натижаси (ѐзма матн). Дискурс, ўз 
навбатида, туғилган ғоя, коммуникатив мақсад (интенция) 
натижасидир. Иккинчидан эса, матн моддий объект (a 
thing) 
сифатида номоддий объект – дискурсдан 
фарқланмоқда. 
Агарда матн ва дискурснинг ҳар иккиласи ҳам инсон 
лисоний фаолиятининг натижаси бўлса, уларни фақатгина 
зоҳирий – формал кўрсаткичга асосан «оғзаки» ва «ѐзма» 
сифатлари билан фарқлаш имконига гумоним бор. Худди 
шунингдек, уларнинг бирини моддий кўринишли ҳодиса, 
иккинчисини бу хусусиятдан холи кўринишда тасаввур 
қилиш қийин масала. Ахир буларнинг иккаласи ҳам 
натижали фаолият маҳсули бўладиган бўлса, эришилган 
натижа моддий кўриниш олиши керак-ку?! 
Санкт-Петербург 
педагогика 
университетининг 
профессори И.К.Архипов дискурс ва матн ҳодисаларининг 
моҳиятини фарқлашда Ҳ.Ҳаберландга эргашади. Ушбу 
масалага 
лисоний белгиларнинг 
маъно 
ифодалаш 
қобилиятининг намоѐн бўлиш «ҳудуди» нуқтаи назаридан 
ѐндашган Игорь Константиновичнинг таъбирича, матн 
мураккаб белги сифатида ўзида моддийлик (шакл) ва 
идеаллик (маъно) боғланишини акс эттириши керак. Лекин 
маъно мулоқот иштирокчилари бир-бирига узатаѐтган 
тайѐр маҳсулот эмас, маъно яратилиш ва қайта яратилиш 
жараѐнларини талаб қилади ҳамда ушбу жараѐнлар руҳий-
психик фаоллик шароитида кечадилар (Мамардашвили 
1996: 158). Демак, маъно шаклланиши икки томонлама 
ақлий фаолият натижасидир. Шунинг учун қоғозга 
туширилган матнда асл маънодаги белги йўқ. Уларда 
фақатгина ҳарфлар тўплами мавжуд ва бу тўпламлар 
мазмун шаклланиши учун туртки бўлишлари мумкин.
Бунинг учун уларга онг «тегиб кетиши» керак бўлади 
(Архипов 2003: 99). Лисоний белгининг яратилиши ва 

---

247 
маълум маъно касб этиши жараѐнларини фақатгина 
дискурсив фаолият натижаси сифатида таърифлаѐтган 
И.К.Архиповнинг матн ва дискурс ҳодисаларини бир 
қаторга қўйиш ва тенглаштириш истагида юрганларга 
бутунлай қарши чиқиши турган гап. Унингча, бу икки 
ҳодиса моддийлик (матн) ва психо-физиологик жараѐн 
(дискурс) хусусиятлари билан фарқланадилар (Ўша асар: 
102). 
Менинг ҳам И.К.Архиповга эргашгим келади, лекин 
профессорнинг Смольний ѐнидаги квартирасида унинг 
рафиқаси доцент А.Г.Гурочкина ва менинг номзодлик 
диссертациямга оппонентлик қилишган профессорлар 
Елена Самойловна Кубрякова ва Татьяна Михайловна 
Беляевалар иштирокидаги мунозарамизни эслайман. 
Ўшанда Игорь Константиновичга «Нимага асосланиб ва 
қайси услубда лисоний структурада моддийлик ва 
идеалликни кескин ажратасиз ва иккаласини икки турдаги 
жараѐнда ҳосил бўлишини тасаввур қиласиз?» деган 
эътирозимни билдирган эдим. Ушбу мунозара давом 
этаѐтганга ўхшайди. Эслатилаѐтган суҳбат И.К.Архипов 
Ленинград университетида ясама сўз семантикаси 
мавзусига оид докторлик диссертацияси ҳимоясидан икки 
кун ўтиб (1985 йилнинг 16 сентябрида) кечаѐтган бўлса, 
орадан 20 йил ўтгандан сўнг нашр қилаѐтган ишларида 
олимнинг матн ва дискурс ҳодисалари ўртасига қўяѐтган 
чегараси янада кескинлашибди. 
Наҳотки матн ва дискурс бир- бирини инкор этадиган 
ҳодисалар бўлса? Ҳеч ишонгим келмайди. Ахир ҳар қандай 
лисоний ҳодиса айни пайтнинг ўзида шакл ва маъно 
уйғунлигига эга бўлмаса, ѐхуд унда моддийлик ва 
мавҳумлик –рамзийлик белгилари бирикмаса, мазмун 
ифода этиш қобилиятини йўқотмайдими?! Балки матн ва 
дискурсни қандайдир жиҳатдан статика-динамика қарама-
қаршилигида қиѐслашимиз мумкиндир. А.А.Кибрик ва 

---

248 
В.А.Плунгян дискурсни «лисоннинг аниқ замонда (вақт 
оралиғида 
- 
Ш.С.) 
фаоллашуви», 
деб 
таърифлашаѐтганларидек (Кибрик, Плунгян 1997: 308),
когнитологларнинг ушбу ҳодисани бевосита, яъни «online 
режимида» қабул қилиш ва таҳлил қилиш мумкинлиги 
ҳақидаги таъкидларига (қаранг: Кибрик 1994; Макаров 
1998) ишонаѐтган бўлсалар керак. Биз ҳам бундай таъкидга 
ишонамиз, аммо бу ишонч матнни ѐзма нутқ маҳсули ѐки 
монолог, дискурсни эса оғзаки нутқ жараѐни ѐки 
интерактив диалог кўринишида чегаралашга олиб 
келмаслиги даркор. 
Мулоқот - ахборот алмашув жараѐни, унинг мақсади 
ҳам шу. Ахборот узатиш ѐзма ѐки оғзаки усулда кечиши 
билан унчалик фарқ қилмайди. Ҳатто диалог ҳам ѐзма нутқ 
воситасида кечиши мумкинлигини биламиз (масалан, 
дипломатик ноталар алмашинуви, хуфѐна ѐзишмалар, 
«Меҳробдан чаѐн»даги Анвар ва Раънонинг ѐзма шеърий 
севги изҳори кабилар). Сиѐсий ва илмий мазмундаги 
маърузалар аввал ѐзма тайѐрланиб, кейин ўқиб берилади. 
Шунинг учун ҳам кўпчилик «илмий матн» ва «илмий 
дискурс» тушунчаларини бир хил маънода англайдилар, 
чунки бу ҳолатда матн тузилиши унинг шакллантирувчи 
мантиқий ва коммуникатив шароитлар, когнитив, 
прагматик 
омиллар, 
илмий 
хабар 
муаллифининг 
коммуникатив режаси ва бошқа кўпгина лисоний 
материалга ҳамроҳлик қилувчи нолисоний факторлар 
билан боғлиқдир (Чернявская 2006: 24). Демак, матннинг 
online режимида идрок этилиши, унинг мундарижасини 
тасмасимон (алоҳида қисмлар қатори) кўринишда 
тингловчи (ўқувчи) томонидан қабул қилиниши ва идрок 
этилишидан иборатдир. 
Матнга динамик хусусият хослигининг эътироф 
этилиши унинг когнитив талқинига мос келади. 
Е.С.Кубрякованинг талқинича, «инсон тажрибасининг 

---

249 
маълум бир парчасини акс эттирмайдиган ва уни фаҳмлаш 
имконини бермайдиган матннинг ўзи бўлмайди ва бўлиши 
ҳам мумкин эмас» (Кубрякова 2004: 516). Шунга биноан 
матнда акс этган воқелик мазмунини ҳамда унда акс топган 
предмет ва ҳодисаларга берилаѐтган баҳони, ҳис-
туйғуларни таҳлил қилиш имкони мавжуддир. Матн ақлий 
модел – фреймнинг воқеланиши бўлганлиги учун ҳам 
унинг идроки ҳам ушбу моделнинг қайта яратилишини 
тақозо этади. Адресат воқеликнинг лисоний тасвири – 
образини англаш, тушуниш орқали ўз билим доирасини 
кенгайтиради. Матнга ҳам ҳаракатчанлик, динамик 
хусусиятлар хос эканлигини таъкидлаш билан ҳеч қачон 
«матн» ва «дискурс» атамаларини синоним, бир 
мазмундаги тушунчаларни номловчи атамалар демоқчи 
эмасман. Сўзсиз, «дискурс» «матн»га нисбатан кенгроқ 
мазмунда талқин қилинмоғи керак. Ҳа, «дискурс – бир 
пайтнинг ўзида ҳам лисоний фаолият жараѐни, ҳам унинг 
(фаолиятнинг- Ш.С.) маҳсулидир» (Кибрик, Плунгян 1997: 
307). Дискурсив фаолият моҳиятан билим (маълумот) 
бериш ҳамда «янги билимни шакллантирувчи ҳодисадир» 
(Кубрякова 2000:11). Билим узатилиши ва янгидан 
шаклланиши учун эса матн яратилмоғи даркор, демак, матн 
дискурсив фаолият кечаѐтган пайтнинг ўзидаѐқ яратила 
бошлайди. Маъқули, қиѐсланаѐтган бу икки ҳодисани 
«гипероним» - «гипоним» муносабатида ўрганишдир. 
Дискурс инсон онгли фаолиятининг маълум бир тури, 
туркуми бўлса, матн унинг бир кўринишидир. Дискурс 
категориясининг 
бу 
хилдаги 
кенг 
маънода, 
умумлаштирувчи мазмунда талқин қилиниши мулоқот 
тизими, инсон онгли фаолияти билан қизиқувчи бошқа фан 
соҳалари – фалсафа, социология, психология, кибернетика 
кабилар учун аллақачонлар эътироф этилган қоидадир. 
Матн ва дискурс ҳодисаларининг муносабати ҳақида 
гапираѐтиб, уларнинг ўзаро учрашишига сабаб бўладиган 

---

250 
яна бир ҳодиса мавжудлигини унутмаслик керак. Бу ҳодиса 
– маданиятдир. Бир томондан, мулоқотнинг кечиши ва 
матннинг шаклланиши маданий жараѐн эканлиги маълум. 
Бошқа томондан, матн тил ва маданиятни боғловчи муҳим 
«тугун»дир, чунки матн таркиби таҳлилидан фойдаланиб, 
тил тизимининг миллий-маданий хусусиятлари ҳақидаги 
лингвокультурологик маълумотларни тўплаш мумкин. 
Демак, матн тил тизимига нисбатан фаол муносабатда 
бўлади, яъни лисон матн қурилишининг асосий воситаси, 
иштирокчиси бўлиб қолмасдан, балки унинг ўзи ҳам матн 
шаклланиши жараѐнида кескин сифат ўзгаришларига 
учрайди. Бунинг исботини биз лисоний бирликларнинг 
айнан 
матн 
таркибида 
тил 
тизими 
қоидалари 
«исканжаси»дан чиқиб, эркин қўлланиш ҳуқуқини 
олишида кўрамиз. 
Бу борада бир пайтлар академик Л.В.Щербанинг 
(1940: 104) инсоннинг нутқий фаолияти асосан «маълум 
бир тил тизими қоидаларига тобе ҳолда юзага келадиган 
нутқ ижодкорлигидир», деган тавсифини унутмаймиз. 
Нутқий фаолиятнинг ва умуман лисоннинг ижодкорлик 
табиатини лисоний, айниқса, луғавий бирликларнинг 
матнда қўлланиш имконияти белгилайди. Бу заҳиравий 
имконият тўлиғича инсон дискурсив фаолиятида, матн 
таркибида воқеланади ҳамда лисоний бирликларга 
юқорида эслатилган эркинликни – тизим исканжасидан 
чиқиш имконини беради ҳамда инсон лисон заҳирасидан 
матн талаби, мулоқот вазиятига мос ҳолда фойдаланиш 
қобилиятини намоѐн этади. Тил ва инсон боғлиқлиги бир 
томонлама эмас: инсоннинг лисонга эҳтиѐжи «ҳар бир 
шахснинг ўзлигини намоѐн этиши истаги» (Гертман 1996: 
90) билан боғлиқ бўлса, тил ҳам ўз имкониятларини 
намоѐн этиш учун ҳар бир шахсга, унинг лисоний 
фаолиятига муҳтождир. Шу сабабли ҳар бир янги матн 
маълум даражада тил бирликлари танловини акс эттирувчи 

---

251 
янги лисондир. Шунинг учун ҳам матн, худди дискурс 
каби, доимий (турғун) мазмунга эга бўлган ѐпиқ тизим 
сифатида қаралмаслиги керак, матннинг шаклланиши ва 
мазмуний ривожи