Шаҳриёр сафаров

шикоят қилмас эди»,
(в) «
У олдин ҳам кечиккан эди» 
тарзида 
эканлигини 
биз 
фақатгина 
«ташламоқ», 
«бошламоқ», «яна» луғавий бирликлари қўлланишига 
таяниб аниқлаймиз. Структавий пресуппозиция (structural 
presupposition) эса масалан, қуйидаги сўроқ гапларда 
намоѐн бўлади: (г) 
«У қачон кетди?»
= «У кетган»;
(д) 
«
Велосипедни қаердан сотиб олдинг?»=
«Сен велосипед 
сотиб олгансан».
Ушбу ҳукмларнинг шаклланиши сўроқ 
олмошли структура қўлланиши билан боғлиқдир. А. 
Нурмонов 
ва 
унинг 
ҳаммуаллифлари 
ҳам 
пресуппозициянинг лисоний ифодаланиш шаклига – 
моддий воситага, ташқи сигналларга эга эканлигини 
эътироф этишади (Нурмонов ва бошқалар 1992: 115-116) ва 

---

125 
бундай моддий воситалар қаторига турли луғавий 
бирликлар, юклама ва кўмакчи кабиларни киритишади. 
Прагмалингвистик 
адабиѐтларда 
«пресуппозицияни 
фаоллаштирувчилар» 
(presupposition 
triggers) 
деб 
аталаѐтган (Yule 1996: 27; Levinson 1983: 179) ушбу 
воситалар пресуппозициянинг «лисоний либоси»дир, улар 
воситасида яширин маъно янада ботинлашади. 
Умуман, семантик пресуппозициянинг қарийб барча 
турлари аниқ лисоний кўрсаткичларга (индикаторларга) 
эгадир. Буни Г.Юл келтирган жадвал мисолида ҳам кўриш 
мумкин (Yule 1996: 30): 
Пресуппозиция 
тури 
Мисол 
Пресуппозиция 
Экзистенциал 
фактив
нофактив 
лексик 
структуравий
контрфактив
Ann 
sings 
«Эн 
куйлаяпти» 
I regret leaving 
«Кетганимдан 
афсусланаман»
He pretended to be 
happy «У ўзини 
хурсанд 
қилиб 
кўрсатишга 
ҳаракат қилди» 
He 
managed 
to 
escape «У қочиб 
кета олди» 
When did she die? 
«У қачон ўлган?» 
If I weren’t ill, 
«Касал 
бўлмаганимда 
(эди)»
Ann exists «Эн 
мавжуд» 
I left «Кетдим» 
He wasn’t happy 
«У хурсанд эмас 
эди» 
He tried to escape 
«У 
қочишга 
ҳаракат қилди» 
She died «У ўлди» 
I am ill «Мен 
касалман» 

---

126 
Жадвал гувоҳлик беришича, фактив ва нофактив 
пресуппозицияларда 
хулосавий 
ҳукм 
воқеанинг 
ҳақиқатдан содир бўлаѐтганлиги ѐки бўлганлиги факт 
эканлигига 
асосланади 
ҳамда 
ушбу 
хулосанинг 
ифодаланишида «билмоқ», «англамоқ», «афсусланмоқ», 
«хабардор бўлмоқ» каби бирликларнинг тасдиқ ва инкор 
шакллари иштирок этишади. Контрфактив пресуппозиция 
эса 
билдирилаѐтган 
маълумотнинг 
ҳақиқатга 
мос 
эмаслигига ишорадир: 
«Агарда сен менинг дўстим 
бўлганингда, менга ѐрдам қилган бўлар эдинг» = «Сен 
менинг дўстим эмассан».
Бу турдаги пресуппозиция асосан 
мураккаб таркибли нутқий тузилмаларда намоѐн бўлади ва 
«мантиқий мерос» (inheritance) қоидаларига амал қилади. 
Пресуппозиция маъносининг бўлакдан яхлитга, эргаш 
гапдан бош гапга, диалогик тузилма бошланишидан 
кейинги бўлакларига ўтиши умумий кузатилган ҳолдир. 
Тилшунослар 
«прессупозиция» 
тушунчасини 
файласуфлардан 
ўзлаштирганликлари 
маълум 
ва 
фалсафадан 
атаманинг 
кўпмаънолилиги, 
тавсифий 
ноаниқликларининг 
тилшуносликка 
ҳам 
кўчиши 
табиийдир. Натижада ушбу ҳодиса турли кўрсаткичларга 
нисбатан турлича таснифий гуруҳларга ажратилиб 
келинмоқда. Буни ҳатто ушбу тушунчани тилшуносликка 
биринчилардан бўлиб тадбиқ қилган Пѐтр Стросоннинг 
қарашларида ҳам кўриш мумкин. Олим ўтган асрнинг 
ўрталарида (Strawson 1950; Стросон 1989) мантиқшунос 
Б.Расселнинг 
лисоний 
бирликларнинг 
маъносини 
тавсифловчи дескриптив назариясини тафтиш қилаѐтиб, 
гап маъноси ва унинг нутқий қўлланишидаги мазмуни 
ўртасидаги муносабатга эътиборни қаратди. Шу тахлит 
семантик ва прагматик пресуппозицияни фарқлаш 
йўлидаги уринишлар бошланди. 
Олмон тилшуноси К.В.Ҳемпфернинг (Hempfer 1977) 
гап маъносида контекстдан ташқари, ҳеч қандай нутқий 

---

127 
вазият билан боғлиқ бўлмаган ҳолда мавжуд бўлган 
хулосавий ҳукмни семантик пресуппозиция сифатида 
қараш лозимлиги ҳақидаги фикри бошқалар томонидан ҳам 
қўллаб –қувватланди (В.В.Богданов, В.А. Звегинцев, Е.В. 
Падучева, М.Л.Макаров, Н.Махмудов, А Нурмонов ва 
бошқалар). Дарҳақиқат, пресуппозициянинг лисоний 
бирлик маъноси билан боғлиқлиги ҳақида олдинги 
саҳифаларда гапирилди. Гапнинг семантик тузилиши 
пресуппозицион пойдеворга эга эканлигини ҳеч ким инкор 
этмайди. Шунинг учун ҳам