Шаҳриёр сафаров

Таржимаси: 

---

94 
Мен демоқчиман: Мен сенинг Х ни бажаришингни 
истайман. 
Мен ўйлайманки, бунинг бажарилиши менинг учун 
яхши. 
Мен билмайманки, сен буни бажарасанми?! 
Мен буни айтаѐтибманки, сени ушбуни бажаришга 
мажбур қилмоқчиман. 
Ушбу луғатнинг А.Вежбицкага хос бўлган услубда, 
яъни 
лисоний 
бирликларнинг 
маъносини 
мукаммалтирилган кичик семасиологик хусусиятларни 
тавсифлаш асосида (бу усул муаллиф томонидан ўз 
пайтида «семантик примитивлар» га ажратиш усули деб 
номланган эди) яратилганлиги кўриниб турибди. 
Иккинчи луғат олмон прагмалингвистлари Т.Баллмер 
ва В. Бренненштуллар томонидан яратилган бўлиб, 
Германиянинг машҳур «Шпрингер» нашриѐти томонидан 
«Тил ва коммуникация» сериясида нашр қилинган 
(Ballmer, Brennenstuhl 1981) ушбу луғатнинг бошқаларидан 
фарқи шундаки, унда нафақат перформатив қўлланиши 
мумкин бўлган, балки инглиз тили луғат заҳирасидаги 
барча нутқий фаолиятга оид феъллар қамраб олинган (бу 
феълларнинг умумий сони 4800та). Муаллифлар луғатнинг 
тагсарлавҳасида «Лексик таҳлил» (Lexical analysis) 
иборасини ишлатишган бўлсалар ҳам, ушбу асарда 
ѐритилаѐтган материал лексикологиядан ташқари, нутқий 
акт таълимоти ва маъно назарияси ривожи учун муҳим 
ўрин эгаллайди. Ишда «нутқий акт» тушунчаси бир мунча 
кенг талқин қилинади ва «нутқий актлар кетма-кетлиги 
(бирикмаси)» мулоқот фаолиятини ташкил қилувчи асосий 
тушунча сифатида қаралади. Айнан нутқий ҳаракатларнинг 
семантик муносабатлари асосида ҳосил бўладиган 
мажмуалар энг юқори поғонадаги бирликлар бўлиб, сўнгги 
(қуйи) босқичларда модел гуруҳлари ва иккинчи даражали 
гуруҳлар ажраладилар. Луғатда 4 модел гуруҳи, яъни 

---

95 
экспрессия 
(expression), 
апелляция
(appeal -мурожаат), 
интеракция
(interaction – ўзаро мулоқот) ва 
дискурс
(discourse - мулоқот) моделлари ажратилиб, кейин улар 
таркибида 
нутқий 
ҳаракатлар 
мазмунини 
янада 
аниқлаштирувчи 8 та иккинчи даражали гуруҳлар 
мавжудлиги қайд қилинади. Умуман, Баллмер ва 
Бренненштул луғати нутқий ҳаракат феълларининг 
батафсил таснифи ва тавсифи намунасидир. Таснифнинг 
кўп босқичлилиги яна шунда намоѐн бўладики, 4800 та 
феъл 24 турга ажратилади, кейин эса ушбу турлар 600 
категорияга тақсимланадилар. Бу кўринишдаги кўп 
босқичли таҳлил нутқий ҳаракат феълларини лексик 
майдон назарияси нуқтаи назаридан таснифлаш имконини 
ҳам яратади. Бундан ташқари, муаллифлар томонидан 
таклиф қилинган таҳлил усулини мураккаб тузилишдаги 
лисоний бирликлар, масалан, турғун бирикмалар, 
метафоралар ва ҳатто матн қурилмалари тадқиқига тадбиқ 
қилинса, 
лисоний 
фаолиятга 
оид 
тадқиқотлар 
самарадорлиги ошишига ҳеч қандай гумон йўқ. Бу 
йўналишдаги тадқиқотларнинг қиѐсий тилшунослик, 
амалий луғатшунослик соҳаларидаги аҳамияти ҳақида 
алоҳида гапириб ўтиришнинг ҳожати бўлмаса керак. 
Прагмалингвистик адабиѐтларда юқоридагилар-дан 
ташқари, яна қатор бошқа тамойилларга асосланган нутқий 
актларнинг таснифий гуруҳлари ҳақида маълумотлар 
мавжуд. Бу таснифлар у ѐки бу турдаги нутқий актлар 
гуруҳининг 
хусусиятлари, 
уларнинг 
бир-биридан 
фарқловчи 
белгиларини 
аниқлашга 
йўналтирилган. 
Масалан, Д.Вундерлих 
оддий 
ва 
кўп маъноли
актларни 
фарқлашни таклиф қилади: васият, инъом қилиш акти 
мазмунида комиссив (ваъда) ва декларатив (эълон қилиш) 
маънолари бирикади: «