Шарқ педагогик таълимотида таълимий-ахлоқий қарашлар

Dushmanning ko’rsatgan yo’liga yurma,

So’ng pushaymon bo’lib, tizzangga urma.

Senga o’qdek to’g’ri yo’l ko’rsatgan on,

Sen undan burilib, yurgil chap tomon.

O’zini do’st etib ko’rsatgan ayrim kimsalar dushman tomonidan qilinishi mumkin bo’lgan ishni bajarishi mumkin. Zero, alloma ta’kidlab o’tganidek, «Barcha hiylalari barbod bo’lgan dushman o’zini do’st qilib ko’rsatishga chalishadi, do’st bo’lib olgach, shunday ishlar qiladiki, buni hech qanday dushman ham qila olmaydi .

Muslihiddin Sa’diyning “Guliston” asarida inson kamolotining asosiy omillari biri jismoniy etuklik ekanligiga alohida urg’u beradi. Mardlik, chaqqonlik jasurlik, kuchlilik turli zamon va makonlarda ham ulug’lanib kelinadigan hamda har bir yigit kishi o’zida mujassam eta olishi lozim sanalgan asosiy xislatlardir. Bu xislatlar inson gavdasiga emas, uni egallab olishiga bog’liqdir. Mazkur sifatlarning aks etishi yigitning gavda tuzilishi, baquvvatligida namoyon bo’lishi shart emas, balki uning kuchli iroda va mustahkam xarakter egasi bo’lishida namoyon etishi zarur. “Guliston” asarida jasurlik, epchillik, chaqqonlik, mardlik xislatlari ulug’lanadigan hikoyatlar talaygina. Ana shunday hikoyatlardan birining mazmunida ustozning o’z shogirdiga kurash sirlarini o’rgatishi hikoya qilinadi: “Bir odam kurash san’atida zo’r mahorat qozondi, u uch yuz oltmish hiylani bilar va har kuni bir hiylani ishlatib, kurashar edi. Shogirdlaridan biriga uch yuz ellik to’qqiz hiylani o’rgatdi. Ammo bir hiylani o’rgatishni har turli bahonalar bilan paysalga solib yurdi.

Xulosai kalom, shogird qudrat va san’tda kamolotga erishdi. Bir kuni u podshoh huzurida dedi: “Ustozimning faqat birgina afzalligi bor, u ham bo’lsa, uning yoshi ulug’ligi va menga tarbiya berganligidir, yo’qsa, kuchda ham, mahoratda ham men undan qolishmayman!

Bu so’z podshoga yoqmadi. Ustozu shogirdning kurash tushmoqlarini buyurdi. Katta maydonni hozirladilar. Shogird bamisoli mast fildek jo’shib, maydonga kirdi, go’yo qarshisida temir tog’ bo’lsa uni emirib tashlagudek edi. Ustoz shogirdi kuchda ortiq ekanini angladi. U pinhon tutib yurgan mazkur nodir hiylasini ishga solib kurasha boshladi. Shogird ustozning hamlasini daf etishdan ojiz qoldi. Ustoz harifini ikki qo’li bilan boshi uzra ko’tarib, erga urdi. Xaloyiqning hoy-huv sadolari ko’kka o’rladi.

Podshoh ustozga sarpo buyurdi, shogirdga esa ta’na-malomatlar qilib, dedi: O’z ustozingga bevafolik qilib, uni mag’lub etaman deb maqtanding, lekin aytgan so’zingning uddasidan chiqa olmading?! Shogird dedi: Ey podshohi olam, ustozim kuch bilan mendan ustun kelgani yo’q, balki ko’p vaqtdan beri menga o’rgatmay yashirib yurgan bir hiylasi tufayli meni mag’lub eta oldi.”

Ustoz dedi: Mazkur hiylani ana shunday bir kun uchun saqlab qo’yib edim, chunki ulamolar: do’stga bir kuni agar u dushmanlik qilsa, o’zingni mag’lub eta olajak kuch bermagil, deganlar. Shogirdlardan jafo ko’rgan ustoz nima deganini eshitmaganmisan?