Шарқ дунёсининг буюк allomalari режа: ал-хоразмий аҳмад фарғоний

ЮСУФ ҲАМАДОНИЙ
(1049—1140)

Тасаввуфга оид аксарият қўлёзма китобларда ёзилишича, Юсуф Ҳамадоний исломни янги қабул қилган бир мажусий форс киши оиласида Ҳамадон (Ерон) шаҳрида тўғилган. Дастлабки маълумотни у Боғдодда олади, Ёшлик чоғидан бошлаб тасаввуфга оид фалсафий билимларга кузатади. Ҳиндистон ва эрондаги бу соҳага оид билимларни эгаллайди. Юсуф Ҳамадонийнинг биринчи устози шайҳ Абу Али Фармадий бўлган. У киши Имом Раззолийни ҳам тарбиялаб вояга йетказган улуғ устоздир.

Юсуф Ҳамадоний Мовароуннаҳрга келиб Самарқанд, Бухоро ва Марв шаҳарларида ўз таълимотини давом эттиради. Хирот, Балх ва бошқа шаҳарларда ҳам тез-тез бўлиб турган. У асосан Бухоро шаҳрида ҳонақо қуриб, Хуросон ва Мовароуннаҳрдан бу ерга илм излаб келган кўплаб ёшларга тасаввуфдан сабоқлар беради, беҳисоб шогирдлар орттиради.
«Рашоҳот айн ул-ҳаёт» асарида ёзилишича, хижрий 535 йил (1140) да Юсуф Ҳамадоний Хиротдан Марвга келаётиб йўлда Бомиён (Афгонистон) шаҳрида вафот этади. Унинг жасадини шогирдларидан бири Ибн Анжар Марвга олиб келиб дафн этади. Хуросон ва Мовароуннаҳр аҳолиси ўртасида тасаввуф-фалсафий илми тараққиётида Юсуф Ҳамадоний шу даражада катта обрў-еътибор ва ҳурматга сазовор бўлганки, унинг Марвдаги қабристони ўз замонасида «Хуросон каъбаси» деб аталган.
Юсуф Ҳамадоний Сўфийлик илми бўйича жуда кўплаб шогирдлар тарбиялаган. Насафий берган маълумотларда қайд қилинишича, Юсуф Ҳамадоний 95 йил умр кўриб, 38-мартда Мовароуннаҳр ҳудудида пиёда каъба зиёратига борган. Юсуф Ҳамадонийни пир тутган муридаридан 213 таси машҳур шайхлар бўлиб йташганлар (Хожа Ҳасан Андоқий, Хожа Абдуллоҳ Баррақий, Хожа Аҳмад Яссавий, Хожа Абдулҳолиқ Ғиждивонийлар унинг тўрт забардаст халифаси). Бу шогирдларининг ёзиб қолдирилган маълумотларига қараганда, Юсуф Ҳамадоний узун бўйли, хушрўй ва келишган, озғин киши бўлган. У ғоятда хуш ахлоқ, донишманд ва сахий одам бўлиб, мол-дунёга бефарқ қараган, ўзининг бисотидаги барча буд-шудини камбағал, бева-бечораларга тақсим қилиб берган. Устоз ўз шогирдлари Аҳмад Яссавий ва Абдулҳолиқ Ғиждувонийларнинг ҳужраларига ташриф буюрганда ҳар доим Қуръону Каримнинг “Бақара” сурасини майин овозда тиловат қилар экан. Унинг ўз шогирдларига жуда бўлганлигини таъкидланади. Юсуф Ҳамдоний ишини давом эттириб, кейинчалик Аҳмад Яссавий – яссавия тариққтига асос солди. Хожа Абдулхолиқ Ғиждувоний эса дастлаб “хожаган”, сўнг, “нақшбандия” деб номлаган тариқатни бошлаб берди. Хуллас, тасарруфидаги барча тариқат ғоялари, тартиб-қоидалари жуда қадимий ришталардан сув ичган. Шу маънода сўфийлик тариқатининг бутун моҳиятини белгилаб турадиган мавжуд ўн бир қоиданинг ҳам бошланиши Ҳамадонийга бориб тақалади. У киши тайин этган дастлабки қоидалар асосан тўртта:
-“Хуш-дар дам”, яъни тирикчилик нафасда;
-“Назар бар қабам”, яъни назар қадамда;
-“Сафар дар ватан”, яъни солиқ ҳар дам ўз дилига назар солиши, агар унда ғубор изи пайдо бўладиган бўлса, дарҳол ундан ўтиш ва яна хақ висолига ўз ҳушини боғлаш;
-“Хилват дар анжуман”, яъни халқ ичида ўзини билдирмай, кўз-кўз қилмай яшаш, қўл ишда бўлса ҳам дил ёрда (худода) бўлади.
Бу тўрт қоидага Абдухолиқ Ғиждувоний яна тўртта қоида қўшди:
-“Ёдкард”, яъни ёдлаш, фақат Аллоҳни ва унинг расулини тилда ва дилда тутиш;
-“Бозгашт”, яъни қайтиш, ҳамма вақт муножотда бўлиш;
-“Нигоҳдошт”, бу қоида шундан иборатки, тоййиба калимасининг зокир тилида айтганда, хотира бошқа томонга чалғиб кетмаслиги, яъни зокир бир дамда ўша муборак калимани бир неча бор такрорлаб, хотирани жам қилиб олмоғи керак;
-“Ёддошт”, яъни эслаш –худонинг ягоналигини эсдан чиқармаслик.
Кейинчалик Баҳовуддин Нақшбанд бу саккиз қоидага ўзининг учта янги қоидасини киритди: 1.Вуқуфи замоний. 2. Вуқуфи Ададий. 3. Вуқуфи қалбийдир. Юсуф Ҳамадоний бошлаб берган тасаввуф тариқатининг бу қоидалари сўфийлар фаолиятининг асосий йўнилишни ташкил этади.