Shakarqamish

KOKOS PALMASI
Palmalarning turi juda ko’p, ammo eng ko’rkam palmalardan biri kokos palmasidir. Uning silliq tanasining bo’yi 30-40 metr, yo’g`onligi 60 santimetr keladi.
Daraxtning uchidagina uzunligi 3-4 metr keladigan, patsimon 10-14 ta bargi bo’ladi. Boshqa ko’pchilik xurmolar tik o’sib ustunga o’xshab turadi. Kokos palmasining tanasi esa bir tomonga, ko’proq okean tomonga yonboshlab o’sadi. Bu palma barglari tapmoqlanib ketgan joyidan gullaydi, gullari mayda bo’ladi. Ammo mevasining kattaligi bolalar kallasicha keladi.
Uning mevasini «kokos yong`og`i» deb atash odat bo’lib qolgan. Bir dona mevasining diametri 18-20 santimetr, uzunligi 26 santimetr. Har bir kokos palmasi yiliga 20-25 tadan 60 lagacha yong`oq beradi. Hosili biryo’la pishib yetilmaydi. Shuning uchun hosili yiliga 5-6 marta terib olinadi. Kokos palmasi ikki xil: erkak palma va urg`ochi palma bo’ladi. Faqat urg`ochi palma hosil beradi. Kokos yong`og`ining sirti dag`al jigarrang toladan iborat bo’lib, bu tolalardan arqon eshiladi, cho’tka qilinadi, dag`al palos, savat va boshqa narsalar to’qiladi. Yong`oqning pishiq, zich po’chog`idan turli idishilar tayyorlanadi.
Kokos yong`og`i dumbulligida ham, pishganida ham iste’mol qllinadi. Yong`oq dumbul vaqtida juda ko’p miqdorda «kokos suti» beradi. Yong`oq uzib olingach, tepasi o’tkir pichoq bilan cho’rt kesib tashlanadi va ichidagi rangsiz, nordon, muzdek «kokos suti» ichiladi. Bu suyuqlik to’yimli bo’lib, chanqoqni tez bosadi. Kokos yong`og`i pishganida «suti» kamayadi, po’chog`ining ichida yog`li va oqsilli mag`iz hosil bo’ladi. Yong`oq mag`izi kopra deb ataladi. Uni yeyish mumkin. Ko’pincha u po’chog`idan ajratib olib quritiladi va undan kokos yog`i olinadi.
Bu yog` xo’jalikda iste’mol qilinadi. Undan margarin olinadi, qoldig`i esa sovun tayyorlashda ishlatiladi. Kopraning kunjarasi molga beriladi. Kokos palmasining gullari tilib qo’yilsa, kuniga uch litrgacha shira oqib chiqishi mumkin. Bu shiradan qand, sharob tayyorlanadi.
Kokos yong`oqlarini terib olish oson ish emas, uni faqat mutaxassislar tera oladi.
Kokos palmasining mustahkam yog`ochi - tengi yo’q qurilish materiali, barglari esa tombop materialdir. Ular kulbalarning tomiga yopiladi; barglaridan savat, bo’yra to’qiladi, shlapa va zontik yasaladi. Yosh barglar sabzavot o’rnida ovqatga ishlatiladi.
XURMO
Afrika shimolidagi vohalarda yashaydigan xalqning asosiy non-nasibasi xurmo hisoblanadi. Ular jazirama issiq kunlarda xurmo daraxti soyasidan bahramand bo’lishadi.
Xurmo daraxli shu yerlik xalqning ozuqaga, qurilish materiallariga, qisqasi, kun ko’rish uchun zarur narsalarga bo’lgan ehtiyojlarini qondiradi. Sahroyi Kabirning ayrim viloyatlarida xurmo (mevasi) hamon pul vazifasini o’tab kelmoqda.
Xurmo - parvarishtalab daraxt. Arab xalqida shunday bir naql bor: «Xurmo cho’l malikasi, uning oyog`i suvda, boshi olovda». Xurmo uchun nam va salqin turpoq bilan birga jazirama issiq, quyoshli kunlar zarur. Unga shunday sharoit yaratib berilgandagina u kishilar mehnatini oqlaydi, ularga o’zining tilladek mevalarini in’om etadi.
Xurmo daraxti tanasidan o’sib chiqqan o’simtalarni olib o’tkazish yo’li bilan ko’paytiriladi. Shu tarzda ekilgan xurmo 4-5 yildan keyin hosil bera boshlaydi, 11 yildan keyin kamolga etadi. Xurmo daraxtining har bir tupi yiliga o’rta hisobda 40 kilogrammdan hosil beradi va taxminan yuz yilgacha hosil berib turadi. Ba’zi xurmolarning har tupidan 100 kilogrammgacha hosil olinadi.
Sahroyi Kabirda xurmo daraxti, odatda, aprel oyida gullaydi. Sug`oriladigan yerlardan unumliroq foydalanish maqsadida ayrim hollarda xurmo daraxtlari orasiga o’rik, uning tagiga esa sabzavot ekinlari ekiladi.
Sahroyi Kabirda barcha xurmo daraxtlarining hosili tayin etilgan bir kunda terib olinadi. Yalpi terim «e’lon» qilinmaguncha hech kim o’zining shaxsiy mulki hisoblangan daraxtning bitta mevasini ham uzib ololmaydi - haqqi yo’q; xurmoni bevaqt uzgan kishi jazoga mahkum etiladi. Vohadagi tartib-qoida shunday. Қabila boshliqlari yoki mahalliy hokimlar hosil yig`ishtirib olinadigan kunni tayinlagach, bu haqda butun mamlakat bo’ylab xabar qilinadi. Belgilangan kuni hamma o’ziga tegishli xurmolarni bitta qo’ymay terib olishi shart. Terib olingan xurmolar xonalarning shipiga osib qo’yiladi. Xurmo osig`lik holda bir necha oy, hatto yillab saqlanganida ham mazasini va xushbo’y hidini yo’qotmaydi.
Jazirama issiq kunlari cho’lda tangacha soya topilmaydigan kezlarda hamma o’zini xurmo soyasiga oladi. Cho’lda xurmo muqaddas mevadek aziz. Chaqaloqning beshigi, kelinchakning ro’moli xurmo bilan bezatiladi. Xurmo yaproqlari qadimgi Misrda o’ziga xos kalendar vazifasini ham o’tagan. Rosa bir oyda xuraio bargi qurib tushadi.
Xurmo mevasiga to’yimliligi jihatdan biron-bir meva teng kelolmaydi. Quritilib taxlangan xurmoni arablar «cho’l noni» deb atashadi. Xurmoning tarkibida 70% qand, bir foiz yog`, 6% oqsil moddasi va turli vitaminlar bor. Arablar xurmodan har xil taomlar tayyorlaydi, turli tarzda ovqatga soladi. Ular, ko’pincha arpa uniga xurmo qo’shib non pishiradilar, xurmo shirasidan shinni, ba’zan «asal» ham tayyorlaydilar, xurmo daraxti barglaridan pishiq va qayishqoq savatlar, bo’yralar to’qiydilar, tolasidan esa turli arqonlar eshadilar. Keksa xurmo daraxtlari quriganida ulardan qurilish materiali sifatida foydalaniladi.
Xurmoning navlari juda ko’p: ayrimlari juda quruq, boshqalari juda shirali bo’ladi. Chetga chiqariladigan xurmolar, odatda, bir haftagacha ildizida quritiladi. Ular sekin-asta turshak bo’la boshlagach, uzib olib yashiklarga, ayrim hollarda maxsus qoplarga joylab Yevropa, Amerika va boshqa mamlakatlarga yuboriladi. Қuritilgan xurmo bir necha yilgacha aynimaydi. Xurmo, asosan, Afrikaning shimoli va Osiyoning janubi g`arbidagi mamlakatlarda yetishtiriladi.