Shaharlarning hududiy tizimlari. Shahar aglomeratsiyalari va megalopolislar

Tayanch iboralar: Rayon planirovkasi, Bosh reja, shaharsozlik, hudud, 
loyiha, me‟morlik. 
1. Rayon planirovkasi-muayyan hududda ishlab chiqarish korxonalari, 
aholi joylashuvi, xizmat ko‗rsatish, transport va boshqa infratuzilma 
elementlarini 
hududning 
geografik, 
iqtisodiy, 
qurilish -arxitektura, 
muhandislik-texnik shart-sharoitlari va imkoniyatlarini hisobga olgan 
holda hududiy tashkil etishning nazariy va amaliy masalalari bilan 
shug‗ullanadi. Rayon planirovkasi iqtisodiy-ijtimoiy geografiyaning 
amaliyot bilan bog‗liq bo‗lgan muhim yo‗nalishidir. Aynan shu ma‘noda u 
konstruktiv geografiya (D.I.Bogorad), rayonning amaliy geografiyasi 
sifatida tan olingan. 
Darxaqiqat, rayon planirovkasi iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning 
amaliyot bilan bog‗liq bo‗lgan eng asosiy yo‗nalishidir. U shaharlar 
geografiyasi, ishlab chiqarishni hududiy tashkil qilish masalalari bilan 
yaqindan aloqador. 
Shuni ta‘kidlash lozimki, umuman iqtisodiy geografiyada ishlab chiqarish 
kuchlarini hududiy tashkil etish g‗oyasi asosiy o‗rinda turadi. Binobarin, ushbu 
fanda hududiy ishlab chiqarish majmualari katta ilmiy va amaliy ahamiyatga 
ega. 
Rayon planirovkasida hudud ishlab chiqarishni joylashtirish nuqtai 
nazardan tashkil etiladi va baholanadi. Demak, iqtisodiy geografiyada
xudud bu oddiy makon, ishlab chiqarishni joylashtirishdagi
sharoit xisoblansa, rayon planirovkasida u maxsus omil, resursdir. 
Rayon planirovkasi bu avvalgi xalq xo‗jaligini planlashtirish emas; u 
ma‘lum bir xududni loyihalashtirish, sxemalarini tuzish, aholi 
manzilgoxlariniig Bosh planini yaratish bilan shug‗ullanadi, SHu ma‘noda u 
planlashtirish. bilan prognozlash o‗rtasida turadi. Mazkur muammolar bilan 
maxsus ilmiy — tekshirish va loyihalashtirish institutlari mashg‗ul 
(ToshBoshplanЛИТИ; UzshaharsozlikLITI va x.k.) 
Rayon planirovkasi ayni vaqtda mintaqaviy planlashtirish ham emas.
Biroq, u mintaqaviy iqtisod va siyosat bilan bog‗liq. Rayon planirovkasi,
shuningdek, iqtisodiy rayonlashtirish bilan ham aloqador; iqtisodiy
rayonlashtirish rayon planirovkasining nazariy asosidir. 
Rayon planirovkasida uning ob‘yektlarini to‗g‗ri aniqlash katta ahamiyatga
ega. Odatda rayon planirovkasi uchun o‗rta darajadagi iqtisodiy rayon 
(viloyat) va undan kichik hududlar tanlab olinadi. Hudud kichraygan sari rayon 
planirovkasiniig aniqlik darajasi ortib boraveradi. 
Ko‗pincha, viloyat ko‗lamidagi 'rayon planirovkasi ishlari sxemalar tuzish 
bilan belgilanadi. Ular,- 1:100000—1:300000 masshtabda- amalga oshiriladi. 
Viloyat ichidagi iqtisodiy rayonlar uchun rayon planirovkasining loyihasi 
tuziladi. Bunday loyiha ishlari sanoat tugunlari uchun ham bajariladi. Agar 
viloyat ichidagi iqtisodiy rayonlarda 1:100000—1:50000 masshtab qo‗llansa, 
sanoat tugunlarida masshtab yanada aniqlashadi— 1:25000 yoki 1:10000. 
2. Shuningdek, qishloq tumanlari uchun rayon planirovkasi ishlab chiqiladi. 
Alohida aholi manzilgohlari uchun esa Bosh rejalar tuzilib, shahar va qishloq 
hududi sanoat, uy—joy qurilishi, dam olish nuqtai nazaridan kichik 
rayonlarga ajratiladi, xatto ayrim korxona, maktab, bekat, magazin kabi 
ob‘ektlarni joylashish o‗rni aniq belgilanadi. 
Bosh rejalar 1:10000 yoki 1:5000 masshtabda yaratiladi. Bunday rejalar 
shaharning alohida qismi uchun ham tuzilishi mumkin. Xorijiy mamlakatlarda 
sanoat yoki industrial parklar, tashkillashtirilgan sanoat rayoni, industriya
uchastkasi- kabilar uchun ham ishlab chiqiladi. Ularning maydoni ko‗pincha 200 
gektardan oshmaydi. 
Rayon planirovkasining sxema va loyihalari va axoli maizilgohlarining Bosh 
rejalari odatda 25 yilga mo‗ljallangan bo‗ladi. Ana shu davr uchun aholi 
sonining bashorati ham ishlab chiqiladi. Bu bashoratlar turli usullarda 
(ekstropolyasiya, mexnat resursi balansi, turli yoshdagi aholi sonini demografik 
surish yoki siljitish va b.). bajariladi. 
Yirik loyihalar ustida ba‘zan o‗nlab, hatto yuzlab ilmiy-tadqiqot institutlari 
ishlaydi. Loyihalarni ishlab chiqishda 20-30 turdagi mutaxassislar –arxitektorlar, 
ekolog, gidrolog, geomorfolog, tabiiy va iqtisodiy geograflar, yo‗l quruvchilari, 
iqtisodchi va boshqalar ishtirok etadi. Shuning uchun rayon planirovkasi bir necha 
fanlar qirrasida vujudga kelgan bo‗lib, kompleks xarakterga ega. Bunda har bir 
mutaxassis o‗z sohasi ustida ishlaydi, iqtisodiy geografning vazifasi shuki, u hudud 
bitta bo‗lgani bois, uni yagona tizim sifatida qarab, ob‘yektlarni o‗zaro bir-biriga 
mutanosibligi va ta‘sirini o‗rganadi. Bunda fandagi tizim-tarkib usuli qo‗l keladi. 
Yana bir muhim vazifa – hududni iqtisodiy rayonlashtirish: rekreatsiyaga xos, 
sanoat korxonasi uchun yoki aholi yashashi uchun ma‘qul bo‗lgan hududlarni 
ajratib berish, ya‘ni rayonlashtirishdir. Yana shuni ham unutmaslik kerakki, mamlakatimizning bozor 
munosabatlariga o‗tishi, mulkchilikning turli shakllarini vujudga kelishi tufayli 
davlatning ilgarigi boshqaruvchanlik roli o‗zgaradi. Bu esa rayon 
planirovkasining maqsad va vazifalariga xam yangicha qarashni taqozo etadi. 
Rayon planirovkasi ilk marta 1919 yilda Angliyada vujudga keldi. Ingliz olimi 
Piter Selfning ―Shaharlar o‗z doirasidan chiqib ketmoqda‖ degan fikri asosida davlat 
tomonidan hududdan unumli foydalanish maqsadida ayrim hududlarning (London, 
Liverpul, Plimut) rayon planirovkasini tuzishga kirishildi va shaharlarini 
rivojlantirish uchun planlar ishlab chiqildi. Rossiyada 1933 yildan qurilish ishlari 
rayonlarning sxemalari asosida amalga oshirila boshlandi (Qrim, Poltava, Xarkov va 
b.) va yaxshi natijalar berdi. O‗rta Osiyoda Janubiy Tojikiston HICHM si, Chirchiq, 
Angren-Olmaliq sanoat rayoni uchun shunday loyihalar ishlab chiqildi. Hozirgi 
kunda respublikamizda ToshBoshloyiha, Uzshaharsozlik LITI tomonidan barcha 
shahar va shaharchalarning Bosh rejalari ishlab chiqilmoqda. 
Demak, rayon planirovkasi odatda yangi o‗zlashtirilgan, katta ahamiyatga 
ega bo‗lgan sanoat rayonlari, yo‗llar, hududiy majmualar, shaharlar va 
boshqalar uchun loyiha va sxemalar tuzadi, aholi manzilgohlari –shahar, 
shaharcha va hatto qishloqlar uchun Bosh rejalar ishlab chiqiladi. Bosh rejalar 
asosida shahar va qishloqlarda qurilish ishlari olib boriladi. 
3.SHaharlar qurilishi nazariyasi va amaliyoti bilan shaharsozlik 
(me‘morlikning bir yo‗nalishi) shug‗ullanadi. Unda hududning tabiiy-iqlimiy va 
iqtisodiy-ijtimoiy shart-sharoitlari, sanitariya-gigiena, qurilish –texnika, ijtimoiy-
madaniy taraqqiyot darajasi, milliy o‗ziga xosligi, shaharning vazifalari, ekologik 
holati va boshqalar hisobga olinadi. Shaharsozlikda yangi shahar, shaharcha,
qishloqlarni qurish, qadimiy shaharlarni muhofaza qilish (rekonstruksiya qilish), 
shaharlarni kengaytirish, me‘moriy majmualar bunyod etish bosh reja asosida 
amalga oshiriladi va loyihalar tuziladi. Bunday loyihalar buyurtmalar orqali 
Shaharsozlikka ixtisoslashgan ilmiy-tadqiqot va loyihalash institutlarida bajariladi.
Shaharsozlikning asoslari qadimgi Misr, Xitoy, Yunoniston, Eron 
kabi mamlakatlarda ilk shaharlar vujudga kelishi bilan shakllana 
boshlagan. Eramizdan avvalgi III-II ming yilliklardayoq shaharlar 
rejalashtirib qurila boshlagan.Turli davrlarda davr xususiyatidan kelib chiqib 
shaharlar qurishning turlicha usullari qo‗llanilgan. Masalan, qadimgi Rimda 
shaharlar Tibr daryosi bo‗ylab to‗g‗ri burchakli qismlarga bo‗lingan, 
Yunonistonda siyosiy va diniy qismlar ajratilgan. O‗rta asrlarda urush-
yurishlarga qarshi qal‘a devorlari bilan o‗ralgan shaharlar barpo etilgan. Sanoat 
ishlab chiqarishi shaharlarning jadal o‗sishiga olib keldi va ishchi shaharlari qurila 
boshladi. XX asrda hududiy (mintaqaviy) rejalashtirish yuzaga keldi, turli 
sohalarga ixtisoslashgan rayonlar ajratildi. Shu o‗rinda aytish lozimki, yirik 
shaharlar boshqaruv qulay bo‗lishi uchun ma‘muriy rayonlarga bo‗linadi. 
O‗zbekiston poytaxti Toshkent shahri ma‘muriy jihatdan 11 ta tumanga bo‗linadi. 
Hozirgi kunda olimlar shaharlardagi ekologik, aholi zichligi, shovqin-suron, 
transport va boshqa muammolarni hal etish va har tomonlama qulay shahar barpo 
etish g`oyalari ustida bosh qotirmoqdalar (shahar-bog‗lar, suv ostidagi shahar, 
havo sharidagi shahar va h.k.). 
Savol va topshiriqlar 
1.Rayon planirovkasi haqida tushuncha bering. 
2.U qanday hududlar uchun tuziladi? 
3. Rayon planirovkasi qanday masshtablarda tuziladi? 
4.Rayon planirovkasini tuzishda qanday omillar hisobga olinadi? 
Katalog: Hujjat -> darslik