Щадимги европада илк фалсафий билимлар ривожи, ижтимоий таращщиёт, маданий жараёнлар



Download 281,82 Kb.
bet6/75
Sana26.02.2022
Hajmi281,82 Kb.
#468734
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   75
Bog'liq
asadbek

Гераклит
+аёти. Милоддан аввалги VII аср охири VI аср бошларида Иония ылкасида Милет ша=ри билан бир щаторда Эфес ша=ри =ам грекларнинг ищтисодий ва маданий марказларидан бири эди. Бу ша=арда щадимги Юнон фалсафасининг энг атощли намоёндаларидан бири Гераклит Блосон ы\ли дунёга келган ва ижод щилган (милоддан аввалги 544 - 480). Уни ижодий фаолиятининг гуллаб яшнаши 504 – 490 йилларга ты\ри келади.
Гераклит аристократ оиласидан келиб чищщани учун унинг сиёсий щарашларида уру\чилик – аристократик =окимият ырнига келган демократик =окимиятга душманларча муносабат учрайди. Келиб чищиши онаси томонидан кодрлар династиясига бориб тащаладиган эфеслик Гераклит катта мавще ва мансабга эга былиши мумкин эди. Аммо у бундай имкониятдан воз кечиб, бутун умрини фанга бахшида этди ва файласуф олим сифатида шон – шу=рат щозонди. У умрининг охиригача ёл\из ва щашшощликда =аёт кечирган.
асарлари. Гераклитнинг «Табиат =ащида» номли асаридан бизгача 145 парча етиб келган. Унда баён этилган фикрлар асосан, учта масала коинот, давлат, ило=иёт щаратилган. Эфеслик донишманд ыз фикрларини жуда мураккаб ва киноя усулида баён щилгани туфайли замондошлари уни «ботиний» файласуф деб атаганлар. Бундан ташщари уни «йи\лощи» файласуф деганлар. Чунки Гераклит, ша=ар кезганида атрофида ножыя яшаб, бе=уда умр кечираётган одамларни кырар, уларга ра=ми келиб йи\лар экан. Манбаларда таъкидланганидек, у фикр юритганда одамларга щаттищ ботадиган, аччищ, кинояли, исте=золи муло=аза, хулосаларга таянар экан.
таълимоти. Гераклит стихияли диалектиканинг атощли намояндаси ва асосчиларидан биридир. У биринчи былиб, объектив диалектика тамойилларини кырсатиб берди, оловни табиатнинг ягона бошлан\ич моддаси деб =исоблади. «+амма учун умумий былган бу коинотни худолардан =еч ким ва одамлардан =ам =еч ким яратмаган, балки у доимий меъёрий тарзда алангаланадиган, меъёрий тарзда ычадиган абадий бар=аёт олов былиб, =озир =ам, бундан кейин =ам шундай былади»,- дейди Гераклит1. Кыриниб турибдики, файласуф олам бошланишини щандайдир нотабиий ходисалар билан эмас, балки мавжуд нарсанинг =олати, унинг =аракати билан бо\лищ =олда тушунтиради, олов ыз щонуни (логос) билан характерланади, оламни бошщаради ва барча нарсаларнинг бошлан\ич асоси былади. Олам ва унда мавжуд былган нарсалар устидан =укмни олов амалга оширади. Чунки ящинлашиб келаётган олов =укм чищаради ва жазолайди.
+амма нарсаларнинг ибтидоси былган олов оламда содир былаётган барча алощалар, былинишлар ва янгиланишларнинг асосидир. Нарсалар оловдан вужудга келиб, йыщ былиб, келгусида яна оловга айланади. Гераклит олов элементининг ерга, сувга, =авога айланиши ва яна аслига щайтиши жараёнини та=лил этар экан, оламнинг абадий =аракатда, ызгаришда эканлигини таъкидлайди. Олов ащлга мувофищ яхлит олам тизимининг сабабчиси: «Барчани чащмощ бошщаради» (фрагмент 64). Чащмощ деганда Гераклит абадий оловни назарда тутади.
Гераклит диалектик тафаккур асосида абадий оловнинг «танщислиги» ва «керагидан ортищчалиги» =олати =ащида гапиради. Олов танщислиги оламнинг тузилишини, керагидан ортищлиги эса, олам ён\инини вужудга келтиради.
Файласуфнинг фикрича, олам замонда чексиз былган жа=он ён\ини даврларига былинади, унинг натижасида олам =алок былади ва янгидан ту\илади. Бундай даврий айланишлар – 10800 йилни ташкил щилади. «Меъёрий аланга айланадиган ва меъёрий ычадиган» коинот замонда чексиз былса =амки, маконда чегаралангандир. Хуллас, Гераклит олов элементини оламни пайдо былиши, =аракати ва ызгаришининг асоси щилиб олиб, ызининг фалсафаси ва стихияли диалектикаси учун муста=кам замин тайёрлайди.
Гераклит ўзининг стихияли диалектикасида асосан щуйидаги фикрларни илгари суради:
1) +амма нарсалар узлуксиз ызгариш =олатида былади;
2) Ызгаришлар доимий, ызгармас щонун – логос асосида рый беради;
3) Бу щонун щарама-щаршиликларнинг ызаро таъсирини ыз ичига олади.
Гераклитнинг содда, лекин айни пайтда диалектик щарашига кыра, =амма нарса мавжуддир, айни замонда мавжуд эмасдир, чунки =амма нарса ощиб таради, =амма нарса ызгариб туради, =амма нарса доимий пайдо былиш ва йыщолиш жараёнидир. Оламда ызгармас нарса йыщ. +аракат бутун табиатнинг =одисаларига хос. Оламда алоща ва ызаро таъсир бени=оя чирмашиб кетган. Бу жараёнда хеч нарса =аракатсиз ва ызгаришсиз щолмайди. +амма нарса =аракат щилади, ызгаради, пайдо былади ва йыщолади, янги-янги шаклларда намоён былади. +аракат – оламнинг энг умумий характеристикасидир.
Эфеслик файласуфнинг оламнинг яхлитлиги =ащидаги фикрлари =ам катта щизищиш уй\отади. Оламнинг яхлитлиги щарама-щаршиликлар бирлигидан келиб чищади. Вужудга келиш, ызгариш, йыщ былиш ва янги пайдо былиш щарама-щаршиликнинг бирлиги натижасида содир былади. Айни пайтда, щарама-щаршиликлар абадий курашда былади.
Моддий асос — олов маълум бир щонунлар тизими асосида =аракат щилади. Бу «логос» тушунчасида ифодаланган. Гераклит фалсафасида логос кып маъноли. У бир ващтнинг ызида сыз ва нутщ, =икоя ва эртак, далил-исбот ва таълимот, санощ ва кыпдан-кып вощеа-=одисаларни ифодаловчи кып маъноли тушунча сифатида щылланилган. Аммо унга белгиланган логос тушунчаси «щонун» маъносини билдиради. Гераклит «олов-олтин» (пул) ва «логос-ша=ар-щонун» каби тушунчалар ыртасида ыхшашликни кырган. Бу бежиз эмас, балки олов ва логос ягона борлищнинг икки томони эканлигии таъкидлашдир. Олов борлищни сифат =амда ызгарувчи томонини, логос эса таркибий тузилиши ва барщарорлигини, олов-айрибошлаш, алмашишни, логос оламни мутаносиблигини ифодалайди. Гераклитда логос-борлищни ащлга мувофищ зарурияти, у борлищ – олов тушунчаси билан щышилиб кетган. Бир ващтни ызида тубдан щайта ызгартирилган тащдир щисматдир. Шу ерда Гераклит афсонавий (мифологик) тафаккурдан фойдаланган. Мифологик онг тащдирни иррационалистик ру=да, талщин щилиб, борлищ щонун-щоидалардан холи, уни ащл воситасида билиб былмайди, деб тушунтирган. Аммо Гераклит ушбу мантищий тангликдан чищишга уринади. Унинг логоси ащлли, ащлга мувофищ, табиатнинг «ащлли сызи». Логос гарчи =ар бир кимсага =ам берилмаган былсада, инсон билан сызлашади. Агар логосни идрок этсак, у =амма нарсани бир бутун эканлигии таъкидлайди. Ранг-баранг табиатни бирлиги бирданига кыринмайди, чунки, табиат яширинишини яхши кыради. Умуман, табиатни бирлиги мавжуд. Гераклитнинг 52.- фрагменти инсон ва тащдир масаласига ба\ишланган. Ундаги фикр космос, олам, =аёт =ащидагина эмас, балки ало=ида оламнинг =аёти ва тащдири =ащида боради. Лекин маъно жи=атдан тащдирни «логос билан бо\лищлигини билдиради: ыйнаётган бола-инсоннинг щисмати, унинг =аёти-гыдак подшолиги». Бу лавҳани халщ тили билан изо=лаганда, «Тащдир инсон билан ыйнашади» ёки «Бизнинг =аёт ыйиндан иборат» деган маъноларни беради.1
Гераклит коинот доимий ызгаришда, вужудга келиш, таназзулга юз тутиш, яхшиланиш жараёнида деб тушунтирсада, лекин бу жараён муайян щонун, логос асосида рый беради, деб таъкидлайди. Осмоннинг =ар бир щисми кыринишидан, щудрати жи=атидан, доиравий =аракати билан ащлга мувофищ равишда тартибга солинган, авваллари бундай былмаган эди, деб ыйлаш бемаъниликдир, дейди Гераклит. Агар шундай былганида жозибадор космос бир тып ахлатни таваккалига сочиб юборилган манзарага ыхшаб кетар эди, универсал логосни олам щонунини реалликдаги дунё кыринишига щарама-щарши щыяди ва уни бир тып ахлатга ыхшатади. Шу ерда айтиш керакки, Гераклит Милет мактаби файласуфларидан фарщли ыларощ, борлищнинг икки томонини: нарсаларнинг бевосита ва анищ мавжудлиги =амда унинг ички табиатини англаб ва ажратиб кырсата олди. Улар ыртасидаги нисбий муносабат ызаро уй\унлик (гармония), «яширин ва очищдан-очищ» мутаносиблик орщали рый беради. Гераклит «яширин уй\унлик очищ уй\унликдан кучли», деб, диалектик щарашларини давом эттиради. Унинг фикрича, уй\унлик =амма ващт щарама-щаршиликлар уй\унлигидан иборатдир. Шу ерда Гераклитнинг стихияли диалектикаси янада равшанрощ намоён былади.
Таъкидлаш керакки, эфеслик файласуф лав=аларининг энг катта щисми щарама-щаршилик муаммосига ба\ишланган. Бу унинг таълимотида марказий ыринни эгаллайди. Унинг фикрича, борлищнинг тузилиши ва ривожланиши щарма-щаршиликлар бирлиги ва «кураш»идан иборат. Бирлик =амма ващт тафовут ва щарама-щаршиликлар бирлигидир. Щарама-щаршиликлар борлищнинг, нарса ва ҳодисаларнинг доимий =амро=и, улар яхлит бирликни ташкил этади, аммо щарама-щарши томонлар ыртасида доимий кураш боради.
Щарама-щаршиликларнинг айнийлиги ёки ыхшашлиги =ащидаги Гераклитнинг щарашлари асрлар оша файласуфларни щизищтириб келади. Айнан шу масалага ба\ишланган лав=а файласуф диалектикасини жонли ва жозибали ифодалайди. Зеро шундай лав=аларда баён этилган фикрлар нисбатан тушунарли ва вощеликка ящин. Айрим мисолларга мурожаат этсак, бу борада етарли маълумотга эга быламиз. Щуйидаги мисоллар бундан далолат беради: «яхшилик ва ёмонлик бирдир», «Ющорига йыл ва пастга йыл бир нарса». Врачлар аслида одамни жарро=лик щилиш азоб берсаларда, бунинг устига тылов =ащщи талаб щиладилар, булар унга лойищ эмас, чунки улар =ам яхшилик, =ам о\рищ =осил щилишади (58 лав=а). Ёки «Эшаклар сомонни олтиндан афзал кырган быларди», «энг чиройли маймун =ам инсон зотига щиёслаганда хунук ва ёщимсиздир» (82 лав=а).1
Кыриниб турибдики, Гераклитнинг чущур маъноли иборалари ызининг равонлиги ва кып щирралилиги билан кишини =айратга солади. У =ар бир вощеадан щарма-щарши жи=атларини излайди, =ар щандай бир бутунликни уни ташкил этувчи щарма-щарши томонларига былиб ташлайди, шундан сынг уларни синтез щилади, яъни умумлаштиради. Шундай услубий ёндашишни щуйидаги мисолдан =ам кыриш мумкин. “Уруш =ар щандай жараённинг мазмуни, уруш =амма нарсанинг ота-онаси у бировларни худо, бошщаларни щул, ёки эркин кишиларга айлантиради” дейди Гераклит (53 лав=а). Ющорида айтиб ытилганидек Гераклитнинг ушбу лав=асини сиёсий ру=да талщин этиш керак эмас. Бу ерда донишманд щарама-щаршиликлар бирлиги ва улар ыртасидаги курашни кырсатиш учун ушбу мисолдан фойдаланган. Бошқа бир мисолда Ушбу фикр янада аниқ ва равшан баён этилган. Уруш, - деб ёзади у, - барча учун умумий ва ҳақиқат-кураш, ҳамма нарса кураш орқали ва зарурият билан ўтиб боради (80 лавҳа).
Гераклит нарсаларнинг абадий =аракати =амда ызгариши билан унинг мавжудлиги ыртасида =ам щарама-щаршилик =олатини щайд щилади. Унинг фикрича, =аракатдаги =ар бир нарса айни бир ващтнинг ызида =ам мавжуд, =ам мавжуд эмас. Гераклитнинг бу таълимотига Арасту эътироз билдириб, бир нарса бир ващтнинг ызида =ам мавжуд былиши ва былмаслиги мумкин эмас» деб ёзади у.
Ющорида щайд щилгани миздек, Гераклитнинг диалектикаси стихияли былиб, камчиликлардан холи эмас. У ривожланиш жараёнида сакрашнинг ўрнини ва мищдор ызгаришларидан сифат ызгаришига ытиш жараёнини тушуниб етмади. Лекин, шу билан биргаликда унинг фалсафа тарихидаги буюк хизмати шу эдики, у щарама-щаршиликлар бирлигини ва улар ыртасидаги курашнинг умумийлигини донишмандларча башорат щилди. Унинг фикрича, кураш щудратни щыз\атувчи куч, =ар щандай ызгаришни «сабаби» ва «айбдори»дир. Шу фикрининг давоми сифатида ызгаришларнинг универсаллиги =ащидаги \ояни илгари сурди. 88-лав=асида. «Бизда жонли ва жонсиз сезги, бедорлик ва уйщу, ёшлик ва щарилик бир хилда мавжуд» деган. +аракат ва ызгаришнинг универсаллиги ты\рисидаги щараш щадимги Юнонистонда эфеслик Гераклитнинг маслаги, дунёщараши сифатида щабул щилинган, ызини эса «ощувчи» мутафаккир деб атаганлар.
Фалсафий адабиётларда щайд этилишича, Гераклит ыз лав=аларида «щарама-щаршилик» тушунчаси ырнига «фарщ щилувчи томонлар» иборасини ишлатган. Аммо бу тушунча замирида диалектиканинг ма\зини ташкил щилувчи щарама-щаршиликлар масаласи \оят ёрщин, амалий «жонли» тизим тарзида баён щилган.
Гераклит ызгаришларни кыр-кырона =имоя щилувчи эмас, диалектик усулда фикрловчи файласуф сифатида стихияли тарзда яратган содда фалсафаси ва диалектикаси щадимги юнон классик фалсафасининг ва онгли диалектикани тайёрлашда катта рол ыйнади.
Гераклит щарама-щаршиликлар курашини борлищнинг асосий тавсифи деб билади. Унингча щарама-щаршиликлар оддий тарзда мавжуд былиб щолмасдан, уларнинг бири иккинчисига ытади, шу ытиш жараёнида =ар икки томонга умумий былган ыхшашлик сащланиб щолади. Демак, щарама-щаршиликларнинг ызаро биридан-бирига ытиши давомида вужудга келадиган янги щарама-щаршилик ызини етиштирган асосларни =ам сащлаб щолади. Бу диалектик ытиш даврида ыхшаш асослар сащланиб щолади ва янги ытиш учун бир щатор му=им шароитларда яратилган. Масалан, 126 лав=ада шундай дейилади: «совущ-иссищща, иссищ-совущща, намлик-щурущща, щурущ-намликка айланади.» 76 лав=ада Максим Тиренийнинг хабар беришича, шундай фикрлар илгари сурилган: «олов ернинг ылими билан, =аво оламнинг ылими билан, ер-сувнинг ылими билан яшайди».1
Шу билан бирга, Гераклит щатор лав=аларида шуни таъкидлайдики, барча ызгаришли ытишларда ёки =ар бир вощеанинг ызини щарама-щарши томонга ытишида умумий ыхшашлик сащланиб щолади. 67 лав=ада бу =ащда шундай дейди: «Худо кундуз ва тун, щиш ва ёз, уруш ва тинчлик, маъмурлик ва очликдан иборат (барчаси щарама-щаршилик)». Бундан щуйидаги хулоса келиб чищади. Кундуз тунга ытади, тун кундузга, щиш ёзга ытади, уруш ырнини тинчлик эгаллайди ва аксинча. Аммо бу ытишларни барчасида «Худо» ыхшашлик асоси, у кун ва тун, щиш ва ёз, уруш ва тинчлик, тыщлик ва очликдир. 59 сав=асида ушбу фикрини щуйидаги мисол билан тушунтириб беради. Кийгиз босадиган мурват ёки парракнинг ты\ри ёки щийшищ йыли бир-бирига айнан ыхшаш. Ты\ри ва щийшищ йыл щарама-щаршилик, аммо ана шу щарама-щаршиликда ягона ыхшашлик асоси мавжуддир. 60 лав=ада ыз фикрини давом эттириб ющорига йыл ва щуйига йыл бари бир, - дейди. Бу ерда =ам биридан бирига ытиб туридиган щарама-щаршиликларни ыхшашлиги таъкидланади.
Гераклит щарама-щаршиликлар ички мо=ият жи=атидан ыхшашлиги ты\рисидаги фикрга ишонч =осил щилган. Унинг фикрича, =ар щандай щарама-щаршилик нафащат ызаро ыхшаш, айнан балки уларнинг томонлари ыз-ызига щарама-щарши =амдир. +амма нарса ызининг чущур мо=ияти билан доимий жараёндир, =аракатдир. Унинг асосида щарама-щаршиликлар бирлиги ва кураши ётади. Кыриниб турибдики, Гераклит бу масалада ыз замондошларидан анча илгарилаб кетган. Гераклит диалектикаси стихияли былишига щарамай, абадий =аракат, =иссий билиб олинадиган хилма-хил борлищ, доимий ызгариш =ащидаги таълимот шакли эди.
Щадимги мутафаккирлардан =еч бири, деб ёзган эди А.О. Маковельский – Гераклит каби олам бирлигини шу щадар кучли сезмаган, =ис этмаган. Унинг щарама-щаршиликлар ызаро мос келиш ты\рисидаги таълимотини шу нущтаи назардан туриб тушунмощ керак. Щарама-щаршиликлар нафащат бир-бирига мос, нафащат ажралмас бирликда ва ызаро бир-бирини тащозо щилади, балки улар ыхшаш, айнандир. Щарама-щаршиликларнинг ызаро мос келиши ты\рисидаги таълимоти, аввало асосий тушунчаларга дахлдор =амма нарса ыхшаш ва ыхшаш эмас, =амма нарса ощади… у щарама-щаршиликларни бирлигини чущуррощ англамощ мащсадида щарама-щаршиликларни ало=ида таъкидлайди.
Дарё тимсоли ёки мисоли Гераклитнинг ызида, кейинги гераклитчилар щарашларига нисбатан бошщачарощ мазмунга эга былган. Дарё =ар дащищада ызгариб туради, шу билан бирга сувлар ыхшаш ва бошща-бошща.
Гераклит 51-лав=ада щарама-щаршиликлар бирлигини тан олмайдиган ёки тушунмайдиганлар билан ба=слашиб, улар тафовутдагиларнинг ызаро келишувини тушунмайди ёки щарама-щаршиликларда бирликнинг, ыхшашликнинг намоён былишини англамайдилар, дейди.
Тадщищотчиларнинг таъкидлашича, Гераклитни элейлик файласуфларига солиштириб былмайди, у улардан ющори. Элейликлар диалектикадан фащат салбий хулосалар чищарган, унга бир томонлама ёндошган, баъзида =атто диалектикани софистик ру=да талщин этган. Эфеслик файласуф бу камчиликлардан холи эди. У =ар щандай =аракатни зиддият, щарама-щаршиликлардан иборат эканлигини тушуниб етган. Агар элейликлар =аракатни борлищнинг ташщи мухолифати деб щараган былсалар, Гераклит сокинлик-=аракатсизлик, умуман, борлищща ыхшамаслигини, сукунат борлищнинг бир ла=заси, холос, деб тушунтирди.1
Гераклит серщирра, =ащищий диалектик файласуф былиб унинг \оят мураккаб, афоризмга бой =икматли сызларини =аммасини =ам издошлари ты\ри тушунма олишмаган. Файласуфнинг =аракат, борлищ, щарама-щаршилик ва уларнинг бирлиги, ыхшашлик ва бошща диалектик таълимотлар билан узвий бо\лищ =олда нарсаларнинг =амма хусусиятларини нисбийлиги ты\рисидаги щарашлар =ам баён щилинган. Доимий =аракат, ызгариш, =ар бир =одисанинг щарама-щарши томонга ытиши зарурий ощибат сифатида нисбийликка эга. Гераклит бу =одисани =ам диалектик асосда тушунтиради. Абадий ызгариб борадиган табиатда =еч бир сифат-нисбат щилинмадиган мутлощ сифат была олмайди. Олам бир, ягона, оламда =амма нарса ызаро бо\лищликда =ар щандай вощеа ва хусусият ызининг щарама-щарши томонига ытади, шунинг учун, =ар щандай сифат мутлощ ажратиб олинган =олда эмас, балки нисбий сифат тарзида характерланиши керак. Хусусиятлар ва сифатларни нисбийлигини исботлаш учун Гераклит инсон, щисман =айвонлар =аётидан мисол келтиради: «отнинг =узур-=аловати бошщача, итники бошщача, одамнинг лаззати яна бошщача». Демак, =ар бир сифат ва хусусият нисбий, лекин умумий мо=ият жи=атдан мутлощ, аммо улар ало=идаликда намоён былади. Яна бир жойда щуйидаги мисолни келтиради: «денгиз суви айрим тирик мавжудотлар учун тоза былса, айримлари учун ифлос былиши мумкин»1. Унинг фикрича кишиларнинг ишлари ва хатти-=аракатлари нарсаларнинг хоссаси нисбийдир. Хусусият ёки хоссани нисбийлиги ты\рисидаги фикр умумий тарзда 62 лав=ада баён этилади.
«Ылмайдиган-ылади, ыладиган-ылмайди, бир-бирининг =аёти билан улар ылади, бир-бирининг ылими билан улар яшайди». Бошщачарощ щилиб шар=лаганда, бировларнинг =аёти бошща бировларнинг ылими, бошща бировларнинг эса =аётидир. +аёт ва ылим доимий алмашиб турувчи жараёндир, бощий =аёт ва ылим нисбийликдир. Мутлощликдан нисбийликка, ундан яна мутлощликка ытиш такрорланувчи жараёндир. Хулосаларни нисбийлигини ты\рисидаги фикрлар эстетик вощеликни =амда инсоннинг ащлли, донолигини, ахлощий сифатларини ба=олашга =ам татбищ этилади. Бу нарса философия учун азалий нарса. Гераклит =ам инсоннинг онги ва билиши ты\рисидаги масалани кытарган. Шу муносабат билан у онг ва билишни инсон «жони» билан бо\лайди. Унинг фикрича, кишиларнинг ру=ияти ва онги уларнинг жисмига бо\лищ. Инсон онги оловнинг ызгарувчан =олатидир ёки оловнинг бир кыринишидир. Жон табиий стихия билан бо\лищ. У сувнинг, парланиш жараёнида =авога айланиши натижаси. Кыриниб турибдики, инсон ру=ий =одисаларни, онг ва жонни тушуниши материалистик мазмунга эга. Жон нарсаларнинг айланиб, ызгариб туриш жараёнидир. Жонни сувга айланиши унинг ылими, сувнинг ерга айланиши сувнинг ылими, - дейди Гераклит, ерда сув пайдо былади, сувдан жон ту\илади. Гераклит жонни материя =аракатининг бир шакли сифатида щарайди. Албатта, бу ерда мифология тафаккурнинг таъсири катта былган, аммо унинг билиш ты\рисидаги щарашлари материалистик асосга щурилган. Инсонни билиш жараёнини у олов ва логос (щонун) билан бо\лищ =олда тушунтирган, билиш =иссиёт ва ащл ёрдамида вужудга келади, улар ызаро ящин бо\лищликда. +иссиёт учун олов модда былса, ащл учун олов логос яъни ащлий сыздир.1 Оловнинг логос кыриниши ащлий ва ило=ийдир. Бу жи=атдан жон ягона, бор, тирик. «Табиий нарсалар»нинг турли кыринишларидир, унга ящинлашиб, логосга щышилган тащдирдагина уни билиб олиш мумкин. Гераклит =иссий билимни номукаммал деб билади, аммо унинг имкониятларини ющори ба=олайди. Мен, дейди, ызининг 55 лав=асида, кыриш, эшитиш ва ырганиш мумкин былган нарсаларни афзал кыраман.2
Эфеслик мутафаккир билиш чексизлиги ва мураккаблигини эътироф этади. У инсоннинг билиш йылини нащадар щийин ва таг-тубсиз эканлигини ало=ида ажратиб кырсатган. Ру=ий вощеаларни билиш ана шундай мураккаб. Щайси йыллар билан бормасанг, ру= чегарасини топа олмайсан: унинг асоси (меъёри) шунчалик чущур, дейди Гераклит 154 лав=асида. Ющорида айтилганидек, «табиат яширинишни севади». Шу сабабдан, табиатни билиш одам учун осон эмас. Билиш э=тиёжларига жавоблар нарсаларнинг юзаки щисмида жойлашмаган, нарсанинг =ащищий табиатини билмощ учун кып ме=нат щилиш керак. У =иссий билишни инкор этмаган =олда, уни чекланганлигии щайд этади. Файласуфнинг фикрича, жони да\ал, олов элементи кам былган кишиларнинг ташщи хиссиёти =ащищий билим бермайди. У логос – ащл билан муста=камланган тащдирдагина мукаммал билим была олади. Ташщи =иссиёт оламни ички ру=ий хоссалари билан бо\ланиб, тугал билим беради. Жони нафис кишиларнинг ташщи =иссиёти =ащищий билим беради, деб =исоблайди. Лекин =иссиёт жисмларнинг ички табиати =ащида тылищ узил-кесил билим бера олмайди деб =исоблайди. Гераклит =ащищий билимни йи\илган билимлар мищдори билан бо\ламайди. Аммо табиатнинг =ащищий мо=иятини билиш файласуфдан жуда катта билимни талаб щилади, деб эътироф этади. «Фалсафа арбоблари жуда кып билиши керак» дейилади 153 лав=ада.3 Гераклитда билиш назариясига оид кыпдан кып лав=алар щолган. У =иссий билиш билан ащлий (рационал) билишни фарщлайди. +иссий билиш зарурий нарса, айнищса, кыриш ва эшитиш. Аммо билишнинг олий мащсади – бу логосни билиш, шундагина оламнинг бирлигини билиш мумкин былади, доноликнинг олий даражасига етиб олишга эришади. Логос донолик ва оламни билиш щобилияти =аммага берилмаган. Аммо одамлар табиатидан ащлли, «фикрлаш =амма учун хос» (113), «Барча одамларга ызини ызи билиш ва фикрлаш берилган» (115) деб якунлайди билиш назариясини Гераклит.
Гераклит этика со=асида =ам фикр юритади. Одамлар табиатан тенг. Лекин улар амалда тенг эмас. Уларнинг тенгсизлиги –манфаатларининг тенгсизлигининг ощибати. Кыпчилик логос асосида яшамайди, балки ыз хо=иши билан яшайди. Бундай одамларнинг =аёти – «болалар ыйини» каби. Улар ыз хо=ишларининг щули бундай Одамлар эшаклар каби сомонни олтиндан афзал кыради. Мутафаккир одамларни ты\ри гапиришга ва табиий тарзда =аракат щилишга чащиради. Бу унинг гносеологик материализмидир.
Гераклит аристократларча фикр юритиб, ыз хо=ишлари билан яшайдиган одамлардан логос асосида =аёт кечирадиганлар ын минг марта устун деб =исоблайди. Аммо бундай одамлар кам. Баъзи адабиётларда айтилгани каби, Гераклит аристократиянинг ашаддий тарафдори ёки аристократиянинг реакцион идеологиясини илгари сурган файласуф эмас. У да=о сифатида ыз синфидан устун. У щонун асосида яшашга чащиради, халщ щонун учун курашиши керак, дейди. Аммо бу борада =ам мифологик фикрлар мавжуд. Унинг фикрича, барча инсоний щонунлар ягона Худодан озищланади».
Гераклит фалсафанинг барча со=аларид стихияли материализмни ва энг содда диалектикани яратди. Уни инсониятнинг фалсафий тафаккурини ривожланишига щышган =иссаси катта ва шунинг учун =ам асрлар оша бу таълимот ырганиб келинмощда.

Download 281,82 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   75




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish