Щадимги европада илк фалсафий билимлар ривожи, ижтимоий таращщиёт, маданий жараёнлар



Download 281,82 Kb.
bet14/75
Sana26.02.2022
Hajmi281,82 Kb.
#468734
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   75
Bog'liq
asadbek

Асарлари. Эмпедокл ызининг ижтимоий-фалсафий ва табиий щарашларини шеърий тил орщали баён этади. Унинг «Табиат ты\рисида» номли поэмаси былиб, ыз ичига 2000 мисрани олган, =озиргача ундан фащат 300 сатргина сащланиб щолган. «Покланиш» номли иккинчи поэмаси 3000 шеърдан иборат былган, ундан 100 та шеъргина етиб келган, холос. Бундан ташщари Эмпедоклга «Табиблик сызи», «Аполлонга мурожаат», «Ксерксни кечиб ытиш», «Форс урушлари» каби асарлар нисбат берилади.
Эмпедокл поэмаларида турлича щарашлар ифодаланган бу =олатни одатда бу асарлар мутафаккир =аётининг турли даврларига тегишли эканлиги билан изо=лайдилар.
Эмпедокл элейликлар каби борлищнинг абадий мавжудлиги, улардаги нарсаларнинг вужудга келиши, шаклланиши ва йыщолиши жараёнлари сароб эканлигини эътироф этади. Бирощ, Эмпедокл борлищнинг =ащищий элементлари мищдори масаласида элейликлардан бошщача фикрлайди. Элейликлар =ащищий борлищни ягона деб =исоблаганлар, кыпликка =еч щандай ырин щолдирмаганлар. Эмпедокл Элей дунёщарашига дахлдор былган бундай монистик щарашни щыллаб-щувватламайди, аксинча, у бундай бирламчи асоснинг бирдан тырт унсур—олов, =аво, сув, тупрощ эканлигини эътироф этади ва уларни «нарсаларнинг тырт ызаги» деб номлайди. Олов, =аво, сув ва тупрощ «ызаро тенг ва бир хил даражада щадимийдир» деб =исоблайди. Эмпедокл назарида биринчи ибтидони ташкил этадиган бу «ызак»лар бир-бирига айланмайди. Улар файласуф асарларида образли тарзда шундай тасвирланади: «быронли денгиз», «щора, совущ сующлик» (сув), «ноёб щаттищ олам» (тупрощ), «иссищ ва шыълакор Щуёш» (олов), «ылмас фалак», «чексиз осмон» (=аво). Коинотда мавжуд нарсалар ушбу ызакларнинг турли даражадаги щышилишидан =осил былади.
Бирощ =одисаларни, дейди Эмпедокл, тырт ызакни эътироф этишнинг ызи билан изо=лаб былмайди. Нарсаларнинг пайдо былиши ёки барча моддий олам =одисаларининг ривожланишини тушуниш учун ющоридаги тырт ызакдан ташщари бир-бирига щарама-щарши былган кучларнинг =аракатини =ам билиш зарур. Элементлар ёки «ызак»лар мана шу кучлар орали\ида =аракатга келади. И.М.Мыминов ёзганидек, элементлар =амда улардан =осил былган нарсалар =аракатининг сабабини «душманлик» ва «дыстлик», ишщ-му=аббат ва рашк, ращиблик сингари щарама-щарши кучлардан иборат деб тушунтиришга =аракат щилади. Эмпедокл ыз мушо=ада, кузатишларини якунлаб, чиндан =ам щарама-щарши кучлар тортиш, щышилиш, му=аббат, ишщ, дыстлик туфайли содир былса, итариш, ажралиш, ажратиш, ращиблик, ёмон кыриш, нифощлик душманлик орщасида вужудга келади деган ащидани исботлашга интилади1.
Кыринадики, Эмпедокл барча элементларни =аракатга келтирувчи икки куч – Дыстлик ва Душманлик ты\рисидаги тамойилни ишлаб чищади. Коинотдаги барча жараёнларни ушбу бир-бирига щарама-щарши кучларнинг кураши орщали тушуниб етиш мумкин. Бу асослар моддий эмас, балки психик кучлардир. Эмпедокл уларни Филия (бошщача номи гармония, шодлик ва космик куч — Афродита), ва Нейкос (Душманлик, \азаб, нафрат) деб атайди. Дыстлик ягоналик ва эзгуликнинг космик сабабчиси былса, Душманлик — кыплик ва ёвузликнинг сабабидир.
Филия (Дыстлик) билан Нейкос (Душманлик) ыртасидаги курашда го= униси, го= буниси устунлик щилиши мумкин. Эмпедокл шоир былгани туфайли бу кучларни илмий тушунчалар ёрдамида эмас, балки Дыстлик ва Душманлик образлари орщали ифодалайди. Олтин давр деб аталган бир замонлар Дыстлик кучлари \алаба щилганини баён этар экан, файласуф келишув ва гармония =укмрон былган даврдагина ижобий кучлар \олиб келишини таъкидлайди.
Эмпедокл =ам Гераклит каби олам ривожланишини даврийлик тамойили асосида шар=лайди. +ар бир давр тырт босщични ыз бошидан кечиради.
Биринчи босщичда, Дыстлик =укмрон былади ва барча элементлар бирлашиб кетади =амда яхлитликни =осил щилади. Дыстлик =амма асосни бирлаштириб, марказни иш\ол щилади, =аракат эса сокинликка айланади.
Иккинчи босщичда, Душманлик турли йыллар билан марказга интила бошлайди. У яхлитликнинг ичига кириб, Дыстлик томонидан бирлаштирилган элементларни бир-биридан ажратиб ташлайди. Сынгра уларнинг =ар бирини ызи кабилар билан бирлаштиради: сувнинг сув билан, оловнинг олов билан, тупрощнинг тупрощ билан щышилиши содир былади.
Учинчи босщичда, Душманлик тыла \олиб келади ва марказга жойлашиб олиб, Дыстликни щувиб чищаради. Бу босщичда, олам ало=ида-ало=ида намоён быладиган тырт элементдан иборат былади;
Тыртинчи босщичда, Дыстлик марказни иш\ол щилган Душманлик таркибига кириб боради, уни сищиб чищаради, =амма элементлар щайтадан бирлаштиради. Олам иккинчи ва тыртинчи босщичларда, яъни Дыстлик марказни эгаллаган ва Душманликни щувиб чищариб, \олиблик щила бошлаган пайтда пайдо былгандир1.
Эмпедокл тилга олган тырт элемент орасида олов ало=ида ырин тутади. Эмпедокл =амма нарсанинг негизини Дыстлик ва Душманлик билан бо\лаб тушунтирар экан, =амма нарса оловдан =осил былганлигини эътироф этади. Эмпедокл олов =ащида сыз юритганда, уни икки ракурсда та=лил этади. Биринчидан, у оловни ало=ида реаллик сифатида эътироф этса, иккинчидан, уни оловга щарама-щарши былган элементлар (тупрощ, =аво, сув) билан бо\лаб тушунтиради. Арастунинг эътироф этишича, гарчанд Эмпедокл тырт элементни оламнинг асоси сифатида эътироф этган былса =ам, асосан икки элементдан-олов ва оловга зид былган уч элемент- тупрощ, сув ва =аводир фойдаланади. 2
Эмпедокл бу тушунчалар асосида табиатдаги барча =одисаларининг келиб чищишини тушунтиришга =аракат щилади. Унинг таъкидлашича, Ернинг атрофида икки яримшар мавжуд. Булар доира быйлаб =аракат щиладилар. Яримшарлардан бири бутунлай оловдан ташкил топган былса, иккинчиси =аво ва оловнинг аралашмасидан иборатдир. Иккинчи яримшар ызининг айланиши билан тун =одисаларини вужудга келтиради.
Олам шар шаклида эмас, У тухумга ыхшаб кетади. Осмон эса кристалга ыхшаш музли материядан ташкил топган. Бу фикр кейинчалик коинот шаффоф марказга интилувчан биллур сферадан иборатдир, деган тасаввурларнинг юзага келишига олиб келган.
Эмпедокл нафащат астроном, физик, балки айни ващтда етук биолог =ам эди. Унинг органик тузилмалар ызгаришига доир фаразлари айнищса эътиборни тортади. Бизга маълум былган организмлар щадимдан ерда мавжуд былмаган, балки кейинчалик, шарт-шароитларнинг ызгариши туфайли юзага келган. Эмпедокл Анаксимандрнинг янги организмлар денгиз тубидан щурущликка ытиш туфайли пайдо былган деган фикрни ривожлантиради. Унинг фикрича, даставвал =айвонлар ва ысимликлар ало=ида-ало=ида, айрим щисмларнинг щышилувини ифодалаган. +айвонларнинг иккинчи авлодини Эмпедокл мифлардаги фантастик образларга ыхшатади: бу мавжудотлар ызигача мавжуд былган щисмлардан ташкил топади, бирощ ващтинча яхлитликдан йирощ былади. Учинчи авлод эса, щисмлардан иборат яхлит танадан ташкил топади. Ни=оят, тыртинчи авлоддаги мавжудотлар бевосита тупрощдан ва сувдан пайдо былади, шунингдек, ыша турнинг онаси томонидан вужудга келтирилади. +айвонларнинг турлари у ёки бу мижознинг устунлигига щараб былинади; шунга кыра, бирлари сувда, бошщалари =авода, учинчилари ерда яшайдилар.
Эмпедоклнинг билиш =ащидаги щарашлари =ам элейликларга ящиндир. У сезгиларнинг ривож топмаганлигини щайд этади ва =ащищат масаласида фащат ащлга (ащлнинг бир щисми- инсоний, иккинчиси щисми — ило=ий) ишонади. «Нарсалар ызига ыхшаш нарсалар орщали билиб олинади», - деб таъкидлайди мутаффакир.
Эмпедокл щонда тафаккурнинг моддий ташувчиси мавжуд, чунки тырт унсур щонда тенг тарзда аралашгандир, дейди. У айтади: «айланаётган щондан юрак дармон олади; ундан тафаккуримиз истайдиган нарсани топамиз: фикр — бу юракни айланиб чищаётган щондир».
Эмпедокл кундалик — маиший онг ва дунёщарашни бир-биридан фарщлашга интилади. Дунёщарашнинг предмети — кыз билан кыриб, щулощ билан эшитиб былмайдиган яхлитликдир, бу яхлитликни «=атто ащл =ам щамраб ололмайди». Инсон унинг кичик бир парчасини, яъни ызининг щисща умри давомида дуч келган нарсаларни щалби орщали била олади, холос.
Эмпедокл тафаккур билан сезгиларни бир-биридан ажратмайди, балки уларнинг ызаро алощасини кырсатишга интилади. Тафаккур =ам сезгидир ёки сезгига ыхшаган нарсадир, дейди. Улар чекланган имкониятга эгалиги боис инсон билимлари =ам нисбий характерда былади.
Табиийки, Эмпедокл фалсафаси зиддиятлар ва янглишишлардан холи эмас. Бизгача файласуф меросининг жуда кам щисми етиб келгани Унинг таълимоти хусусида кенгрощ хулоса чищаришга халал беради. Бирощ шунга щарамасдан, щатъий таъкидлаш мумкинки, Эмпедокл фалсафий тафаккур хазинасига беба=о =исса щышди.

Download 281,82 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   75




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish