Ш. З. Умарованинг таҳрири остида

8.3. Мустақил даволаниш концепция моҳияти ва пайдо бўлишни 
иқтисодий шарт-шароитлари. 
Кўп йиллар давомида турли давлатларда аҳолини соғлиғини сақлаш 
ҳаражатларини асосий қисми мажбурий тиббий суғурта тизими орқали 
молиялаштирилган. Ўтган асрнинг 90-йилларига келиб тиббий суғуртани бир 
қатор Давлатларда миллий тизимлари ресурсларни жиддий етишмаслигини 
бошдан кечира бошлади.
Бунга асосан қуйидаги омиллар сабаб бўлган: 
- инсон ўртача умрини узайиши натижада аҳоли орасида ёши улуғ 
одамларнинг кўпайиши (уларда эса сурункали касалликлар кўп учрайди ва 
тиббий ёрдам харажатлари катта ҳажмда ишлатилади);
- тиббиёт ва техника сохасидаги катта муваффақиятлар натижасида амалий 
тиббиётда тиббий хизматлар спектри кенгайди; 
- инсонларни ҳаёт тарзи яхшиланиши ва уларнинг умумтаълим даражасини 
ошганлиги натижасида истеъмолчилар ўз соғлиғига фаол таъсир кўрсата 
бошладилар, профилактик тадбирлар ва воситаларга қизиқиш ошиб борди; 
- дори воситалари бозорини жадал ривожланиши. 
Соғлиқни сақлаш ресурсларини икки йўл билан кўпайтириш мумкин: 
ижтимоий таъминот бюджетини кенгайтириш ва ўз – ўзини даволашни 
рағбатлантириш. Биринчи ҳолатда, фуқаро ҳаражатлари солиқларни 
кўпайиши, эгилувчан тизим йўли билан компенсация қилиниши мумкин. 
Иккинчисида эса, фуқароларни соғлиқни сақлаш бўйича ҳаражатларини 
аксарият қисмини тўғридан тўғри ўз ҳисобидан тўлайди ва бунда соғлиқни 
озгина бузилишини, даволаш масъулияти ва жавобгарликни ўз зиммасига 
олади.
Европа Иттифоқига кирган давлатларда муаммони биринчи ҳолати 
одатда кузатилмайди, чунки бу давлатларда бюджет харажати нормалари 
мувофиқлаштирилган (Европа иттифоқи ҳақидаги Битим, Маастрихт 
битими). Аксарият давлатлар соғлиқни сақлаш ресурслар муомаласи иккинчи 
ҳолатга бўйсунади. Жавобгар мустақил даволаниш концепцияни қабул 

---

311 
қилиниши Соғлиқни сақлаш ҳаражатларини ижтимоий мухофаза даражасида 
ушлаб туришга ва инсонларни ўз соғлиғи ҳақида ўзлари қайғуриши 
имконини беради.
Жавобгар мустақил ўз-ўзини даволашда – осон аниқланадиган симптом ва 
ўзгаришларни даволаш учун истеъмолчи арзон дори воситаларини ишлатади. 
Масалан, шамоллаш, бош ёки мушак оғриғи, овқат ҳазм қилишни бузилиши, 
енгил ҳолсизланиш ва бошқалар. Амалда ўз-ўзини даволашни оила 
аъзоларига, танишларига кенг тарқатиши мумкин. Ўз-ўзини даволаш 
шифокор даволашига альтернатив бўла олмайди, у ўз чегараларига эга. 
Эркин сотувда бўлмаган дори воситаларни малакали маслаҳат ва 
назоратсиз истеъмол қилишда шахсий жавобгарликни олиш ўз-ўзини 
даволашга кирмайди.
Жавобгар ўз-ўзини даволашни ўтказишда қуйидагиларга риоя қилмоғи 
зарур: 
- рецептсиз сотиладиган дори воситаларини амалиётга жорий этиб 
тасдиқланган буйруқ ва Давлат реестрида мавжудлиги; 
- рецептсиз сотиладиган дори воситалар бозори юқори даражада 
ривожланган бўлиши: ассортиментнинг хилма-хиллиги, дори воситалар 
тўғрисидаги объектив маълумотлардан эркин фойдаланиш; 
- ўзига ташҳис қўйиш қобилиятга эга бўлиш; 
- аҳолини катта қисмини юқори тўловга қобилиятлилиги. 
Жавобгар ўз-ўзини даволаш концепция асослари “Мустақил даволаниш учун 
тиббий маҳсулотлар нарх қўлланмаси”да тўлиқ ёритилган. 
Бу концепцияда хусусан қуйидагилар айтилган: 
- инсонлар индивидуал ёки коллектив ҳолда ўз соғлиғини сақлаш ҳуқуқига 
эга ва бунда шахсий соғлиқни сақлашда қоидаларига риоя қилиб қатнашишга 
мажбурдирлар; 
- 
тиббий 
консультациялар 
талаб 
қилинмайдиган 
касалликларни 
симптомларини тез ва самарали бартараф этиш учун истеъмолчига барча 
шароитлар яратиб берилиши зарур; 

---

312 
- малакали тиббий ёрдам олиш қийин бўлган қишлоқ жойларда ва маълум 
регионларда аҳолига жавобгар ўз-ўзини даволашда амалий даволаниш 
ёрдамини кучайтириши керак. 
Рецептсиз сотиладиган дори воситалар бозори умумий фармацевтик 
бозорни таркибий қисми ҳисобланади.
Йирик фармацевтик компаниялар ўтган асрнинг 80 – йилларида 
рецептсиз дори воситаларни ишлаб чиқаришга ва савдосига катта аҳамият 
беришмаган, чунки уларни рентабеллиги, оригинал ва рецепт билан 
бериладиган дори воситалар билан солиштирилганда жуда паст эди, аммо 90 
– йиллар бошига келиб бирламчилик ҳуқуқи ўзгарди ва кўпгина фармацевтик 
фирмалар рецептсиз сотиладиган дори воситаларни ишлаб чиқариш ва сотиш 
бўйича маҳсус концепциялар ишлаб чиқди. Бунга қуйидаги омиллар асосий 
сабаб бўлди: 
- Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти томонидан жавобгар ўз-ўзини 
даволашни рағбатлантирилгани учун рецептсиз сотиладиган дори воситалар 
истеъмолини кўпайиши; 
- рецепт билан сотиладиган дори воситаларини рецептсиз сотиш 
категориясига айлантириш имконини ўсганлиги; 
- рецептсиз сотиладиган дори воситалар нархи қаттиқ назорати 
бўлмаганлиги, (чунки уларни нархи тиббиёт суғурта тизимлари томонидан 
қопланмайди); 
- 
оригинал дори воситаларнинг рентабеллик даражасини пасайиши; 
- 
оригинал дори воситаси патентли муҳофаза муддати тугагандан сўнг 
ҳаётийлик циклини узайиш имконияти. 
Рецептсиз сотиладиган дори воситалари бозори ҳажми турли давлатларда 
анчагина фарқ қилади. Масалан, 1992 йилда у бутун дори воситаларни савдо 
ҳажмини 8% дан 17% гача ташкил этган. Аммо 1995 йилда катта учлик 
давлатларида рецептсиз сотиладиган дори воситалар бозори қуйидагича 
ҳажмга эга эди: 

---

313 
Европа иттифоқига кирган давлатларда – 10 млрд. долл. (рецептли дори 
воситалар бозорини 11% ҳажми)
АҚШ – 15 млрд. дол. (рецептли дори воситалар бозорини 25% ҳажми)
Япония – 7 млрд. дол. (рецептли дори воситалар бозорини 15% ҳажми).
1987 йилдан 1993 йилгача фармацевтика бозорни бу сектори ўсишни юқори 
даражага эга бўлиб, 9,9% ташкил қилган. 1993 йилдан 2000 йилгача 
рецептсиз сектор бозори ўсиш даражаси анча пасайди. Шунинг учун ҳозир 
кўпгина фармацевтик компаниялари бозорни бу сектори учун янги дори 
воситалар устида тадқиқот ишлари олиб бормоқдалар ва ривожланишни 
маркетинг стратегиялари қайта кўриб чиқилмоқда. Бу тадбирлар 
истеъмолчиларни жалб этиш учун самарали ва жадал таъсир этувчи 
омилларга киради. Чет эл мутахассислари томонидан ўтказилган кўпгина 
бренд ва савдо маркаларни ўрганиш, шуни кўрсатдики, 70% га яқин брендлар 
10 йилдан ортиқ, 35% эса – 20 йилдан ортиқ хаёт циклга эга. Маркетинг 
нуқтаи назардан муваффақиятли рецептсиз сотиладиган дори воситалар 
брендлари 50 дан ва ундан ортиқ ёшга эга бўлиши мумкин. Масалан, 
“Аспирин”, “Вауеr” (Германия) ёши 100 йилдан ортиқ “Smith Kline Beecham” 
(Буюк Британия) фирмасини “Панадол” савдо маркаси 50 йилга яқин. 
Рецептсиз дори воситаларни асосий ишлаб чиқарувчилари орасида 
Ўзбекистон фармацевтика бозорида тақдим этилганлардан қуйидагиларни 
айтиб ўтиш мумкин: “Bayer” (Германия), “Smith Kline Bеаcham” (Буюк 
Британия), “Lek” (Словакия), “Berlin - Chemie” (Германия), “KRKA” 
(Словения), “Gedeon Richter” (Венгрия), “Egis” (Венгрия), “Rivopharm” 
(Швейцария), “UPSA” (Франция), “Zentiva” (Словакия), “Ajanta”, 
(Хиндистон), “Chinoin” (Венгрия), “Polfa” (Польша), “Pharmachin” 
(Болгария), “Unigue” (Хиндистон), “Galena” (Чехия), “Richard Bittner” 
(Австрия), “Ratiopharm” (Германия) ва бошқалар. 
- 
2000 йилдан бошлаб рецептсиз сотиладиган дори воситаларнинг дунё 
бозори барқарорлашди ва савдо ҳажмини ўсишига эга бўлди. 

---

314