Sh. X. Xushmurodov atom yadrosi va zarralar fizikasi

39. Qaysi ifoda yadroning o‘z-o‘zidan boMinishini ifodalaydi?

A)	0)^=1			D )|^ =2	e ) | ^ 2
<7			C/a		cr
	z~
40. Yadroning —— qaysi qiymatida yadro boMinadi?
	л
7~	B)	7~	72		E)	72
A) ^-=45		■=— = 15	D) ■=— = 25			= 35
A	A	A				A

41. Qaysi yadrolar sekin neytronlar ta’sirida boMinadi?

дч	238, r	232t-f	2I0n„	m	233TV	235ri	239P » /
'	92^’	90	84*°	'	92 >	92 ’	94
	207 г-рл	207 n*	209	p \	232	236 г r	n , .
^	8I^>	8 3	85™		90'"'	92^'	9 4 ” u

42. Quyida qaysi reaksiya boMinish rcaksiyasini ifodalaydi?

А) ?М+£п- >2

M + z\ M + k\P
B) A-M+\P->Z\A
Л/+Й
M + ko”

D) 'iM + y - * * M +* M + k\p E) i M + o " ~ > z \ M +'zl M + ko>i

0. 
   Termoyadro reaksiyasida energiya qanday vujudga keladi? A) Yengil yadrolar qizdirilishida o‘zaro qo‘shilishida ogMrroq yadro
   

hosil boMsa, solishtirma bogManish energiyasi farqiga to‘g‘ri keladigan energiya ajraladi.

0. 
   Qizdirish tufayli yadrolaming uyg‘onish energiyasi sababli.
   

0. 
   Nuklonlar harakatlarining oshishi.
   

0. 
   Yadrolarning o‘zaro to‘qnashuvlari.
   

0. 
   Q uyidagi javoblardan qaysi biri ionizatsiya energiya yo‘qotishini to‘g‘ri ifodalaydi?
   

	Z ~ - n „		/ j c \	Z • z n ,
A) - i f ]	~7— 7Г	В)-Ш			'e
					3 M
dx)„tm	u e - 9 2		' dx ) um,
D ) - f ? l		E)	(<£\	F, z " . - 9
	Z ' M		Уск)1ЮН	z M

0. 
   Quyidagi javoblardan qaysi biri radiasion nurlanishni to‘g‘ri ifodalaydi?
   

г ж	\	~ z . z . n e		f d E \		~ Z - n - 9
A) J d E A				B)- —
d.X	J			V	J /Kilt
		z - Z - 9		( dE']
D >				E)
46. Q uyidagi			javoblardan qaysi biri V avilov -C herenkov
nurlanishini		to‘g‘ri ifodalaydi?
A) C os0= ^		_ B)	Coj0 =■n(3 D)	Sin6 = ~ p	E)	SinO = n[i
47. Quyidagi qaysi javob fotoeffekt hodisasini to‘g‘ri							ifodalaydi?
Z5			7 2		7	3	Z 4
A)^~^TT			в	D)		E )

0. 
   Q uyidagi qaysi javob kompton effekt hodisasini to‘g‘ri ifodalaydi?
   

z2 z z3
A) B) e) Q *~Z 2E Y

bu yerda: z-yadro zaryadi. Er - foton energiyasi.

0. 
   Q uyidagi qaysi javob elektron-pozitron juft hosil bo‘lish hodisasini to‘g‘ri ifodalaydi?
   

A) в) a M.~Z£nEr D) G M.~Z2EyE) a M, ~ Z 2in2E y

50. Gamm a-kvant energiyasining qaysi qiym atidan boshlab elektron-pozitron juft vujudga keladi?
A) E y > 2 mec 2 В) E Y < 2 mec 2 D) E y > m ec 2 E) E y > m ec 2

0. 
   Quyidagi qaysi biri ikki zarrali to‘qnashuvlarida zarralar tug‘ilish ostona energiya formulasini ifodalaydi?
   

A) T

[ Z
ml + (/»»+ m>)][Z
~ (w- +
m«)]

° 2/и,

T _ [ Z wo +
+ » o ]

™ T ... [2X + ( " ’» +W,«)][Z m a -('”„+'«)]

• /и,

_
7,

[ТП,а+ К +
)][Z
+ >]

b) A)

^

2/ия

1. 
   Kuchsiz o‘zaro ta’sirlashuv kvantini ko‘rsating?
   

0. 
   G (graviton). B) w+, w , z° D) g (glyuon). E) у .
   

1. 
   Qaysi kvarklar juftligi haqiqiy kvarklar hisoblanadi?
   

A) u,t. B) u,s. D) s,c. E) u, d, s

54. Qaysi zarralar nuklonlar orasidagi vositachi hisoblanadi.
А) к -mezonlar. B) Bozonlar. D) //-mezonlar. D)Fotonlar.

1. 
   /?-yemirilishda (3-zarra qachon vujudga keladi?
   

0. 
   /3 -zarra atom qobig‘idan o‘tadi.
   

0. 
   f3-zarra yemirilish vaqtida vujudga keladi.
   

1. 
   (3-zarra yadroda mavjud.
   

2. 
   /3 -zarra yadroda mavjud emas.
   

1. 
   Yadro qobiqlardan iborat deyishga qanday asos bor?
   

1. 
   Magik sonlarda yadro xususiyatining o‘zgarishi.
   

2. 
   Bog‘lanish energiyasining o‘zgarishi.
   

0. 
   Reaksiya kesimi o‘zgarishi.
   

0. 
   Tabiatda tarqalishi.
   

0. 
   Zaryadli zarralarning moddalar bilan energiya yo‘qotish usullari.
   

A) Nuklonlar bilan o‘zaro ta’sirlashuv.

B) Ionizatsiya

D) Radiasiya

D) Ionizasiya, radiatsiya, Cherenkov nurlanishi.

58. Gamma-nurlarning ta’sirlashuvda energiya yo‘qotish usullari.

A) Fotoeffekt

B) Fotoeffekt, Kompton efFekt, juft hosil boMishi.

D) Elastik sochi lish

E) Kompton effekt

0. 
   Radioaktivlikni xarakterlovchi kattaliklar va ular orasidagi bog‘lanish.
   

f n l	1	В) Л = tn2Tul = г ц ) Х	1	T
A) ^=--=-			= — = т - т e ) X = _ j l l = t
Bu yerda	Я	-yemirilish doimiysi,	T ]/2-yarim yemirilish	vaqti, г -

o‘rtacha yashash vaqti.

1. 
   Bir nuklonli tnodelga ko‘ra yadro momenti qanday hosil
   

boMadi?

0. 
   Nuklonlar xususiy momentlari B) Nuklonlar va elektronlar momentlari D) Nuklonlar orbital va xususiy momentlari. E) Nuklonlar orbital momentlari yigMndisi.
   

61. Kuchsiz ta’sirlashuv mavjudligini tasdiqlovchi dalillar

A) /? —»/7+P~+V				В)/>->« + /?++V
D ) p —>e + /3 + rtD)				E) у + y —» e~ + e+
62. Reaksiya tenglamasini toMg‘azing n + ^S —>							+ ?
А)	у	В)	P	D) p	E)	n
63.	Reaksiya tenglamasini toMg‘azing p + \Li -> 1+n ?
A 64Be		B)	6,Li	D)	74Li	E) 75B
64.	Reaksiya tenglamasini toMg‘azing у + I Be -> 2,4//e + ?
A)	(3	В)	P	D)	n	E) gamma

1. 
   P '-yem irilish energiyasi formulasi Ep =[Ma,(^,Z )-M <„(?)]c2
   

0. 
   Mat(A,Z+l) B) Mat(A,Z-l) D) Mat(A,Z)+2me E) Mat(A,Z)-me
   

66. / 3 +- yem irilish energiyasi form ulasi				Ep = [Mta{A,Z + \ ) - M
A) Mat (A,Z -1 )-2me	B) M„ (A,Z)+2me
D )M at(A,Z+l)	E) Mat(A,Z+l)-m e
67. Elektron qam rab olish form ulasi				=[M „,(^,Z + l)- A /a,(?)]c2
A Mat(A,Z)-2me	B )M at(A ,Z+l)		D) Ma((A,Z -l) E )M at(A,Z)
68. Bo‘linish reaksiyasi qaysi z a rra la r ta ’sirida bo‘ladi?
A) ;r-mezonlar.	B) P.	D)	n.	E) gamma-faton.

0. 
   Yengil yadrolar qo‘shilishida energiya ajralish sababi. A) Atom massalari.
   

B) Solishtirma bog‘lanish energiyalari. D) Kulon energiyalari.

E) Atom qobiq energiyalari farqi oshishi.
Test javoblari

1 = D	19=E		37=A
2 = В	20=В		38=D
3 = A	21	= A	39=D
4 = В	22	= D	40=A
5 = В	23	= E	41	= B
6 = E	24= A		42=E
7 = A	25	= D	43	= A
8 = A	26= A		44= A
9 = В	27	= A	45	= В
10=E	28	= A	46=A
11=A	29	= E	47= A
12=D	30	= В	48=В
13=B	31 =D		49=E
14=A	32	= A	50=A
15=A	33=В		51	= B
16=D	34	= D	52	= В
17=В	35=E		53	= E
18=A	36=В		54= A

55=В
56=A

57=E
58=В
59=A
60=D

0. 
   = A
   

0. 
   = В
   

0. 
   = D
   

0. 
   = D
   

0. 
   5 = A
   

0. 
   = В
   

0. 
   = E
   

0. 
   = D
   

0. 
   = В
   

Adabiyotlar

1. 
   Мухин K.H. Экспериментальная ядерная физика. Т. 1-2.
   

0. 
   осква, Энергоатомиздат, 1993.
   

1. 
   Ш ироков Ю.М., Юдин Н.П. Ядерная физика. Москва, Наука, 1980.
   

2. 
   Bekjonov R.B. Atom yadrosi va zarralar fizikasi. Т.: 0 ‘qituvchi, 1995.
   

3. 
   Teshaboyev. Sh. Yadro va elementar zarralar fizikasi. Т.: 0 ‘qituvchi, 1992.
   

4. 
   M o‘m inovT ., Xushmurodov Sh.X., Xoliqulov A.B. Atom yadrosi va elem entar zarralar fizikasi m a’ruza kursi. S.: 2001
   

1. 
   .Bekjonov R.B. Elementar yadro fizikasi. Т.: 0 ‘qituvchi, 1982.
   

7. Сивухин Д.В. Общий курс физики. М осква, Наука, 1989.

8. Наумов А.И. Физика атомного ядра и элементарных частиц.
М осква, Просвещение, 1984.
9. Колпаков П.Е. Основы ядерной физики. М осква,
Просвещ ение, 1969.

1. 
   Вальтер АК., И.И.Залюбовский. Ядерная физика. Харьков, 1974.
   

1. 
   Ракобольская И.Б. Ядерная физика. М осква, МГУ, 1971.
   

2. 
   Azimov S.A., Abdujamilov A. Elementar zarralar fizikasi.T.: 0 ‘qituvchi, 1986.
   

3. 
   Абрамов А.И., Казанский Ю.А., Матусевич Е.С. Основы экспериментальных методов ядерной физики. Москва, Атомиздат, 1985.
   

4. 
   Тиш кин П.А. Экспериментальные методы ядерной физики. ЛГУ, 1970.
   

5. 
   Иродов И.Е. Сборник задач по общей физике. Москва, 1988.
   

6. 
   Chertov А.Т., Vorobyev А.А. Fizikadan masalalar to ‘plami. Т.: 0 ‘qituvchi, 1997.
   

7. 
   Иродов И.Е. Сборник задач по атомной и ядерной физике.
   

0. 
   осква, Энергоатомиздат, 1984.
   

1. 
   Скачков С.В., Константинов JI.B. Сборник задач по ядерной физике. М осква, 1963.
   

2. 
   Ситенко А.Г., П ортаковский В.Н. Лекции по теории ядра.
   

0. 
   осква, Атомиздат, 1972.
   

1. 
   Соловьев В.Г. Теория сложных ядер. М осква, Наука, 1971.
   

0. 
   Гепперт-Майер М., Иенсен И. Элементарная теория ядерных оболочек. Перевод с англ. М осква, Иностр. литер. 1958.
   

22. Альфа, бета и гамма-спектроскопия. Под редакцией

1. 
   .Зигбана. Вып. 1, 2, 3, 4. Перевод с англ. М осква, Атомиздат, 1969.
   

1. 
   Климов А.Н. Ядерная физика и ядерные реакторы. Москва, Атомиздат, 1971.
   

2. 
   Методы определения основных характеристик атомных ядер
   

0. 
   элементарных частиц измерение масс, спинов, четности,
   

поляризации и времен жизни. Составители-редакторы Люк

0. 
   .Л .Ю ан и By Ц зянь-С ю н . Перевод с англ. под редакцией акад.Л.А.Арцимовича. М осква, Мир, 1965.
   

1. 
   Гопыч П.М ., Залюбовский И.И. Ядерная спектроскопия. Харьков, 1980.
   

2. 
   Давыдов А.С. Теория атомного ядра. М осква, 1958.
   

3. 
   Айзенберг И., Грайнер В. Модели ядер коллективные и
   

одночастичные явления. П еревод с англ. канд. ф .-м .наук С.П.Камерджиева и Б.А.Тулупова. М осква, 1975.

MUNDARIJA

K IRISH ..........................................................................................................................................				3
I BOB. ATOM YADROSINING ASOSIY XUSUSIYATLARI
1.1			-§. Yadroni tashkil etuvchi proton va neytronlarning xususiyatlari.................	9
1.2			-§. Massa soni, atom yadrosining zaryadi va m assasi.........................................	12
1.3-§. Yadrolarning oMchami va z ic h lig i........................................................................				18
1.4			-§. BogManish en ergiyasi...............................................................................................	19
1.5-§. Yadro bogManish energiyasi uchun ......................................................................				22
1.6			-§. Yadro spin va magnit m om enti..............................................................................	26
1.7			-§. Yadroning elektr kvadrupol m om enti.................................................................	36
1.8			-§. Juftlik...............................................................................................................................	41
1.9-§. Yadroning statistik xususiyati................................................................................				45
II BOB. YADRO KUCHLARINING XUSUSIYATLARI
2	.1	-§. Nuklon-nuklon o ‘zaro ta’sirlar. Deytron. Neytronlarning protonlardan
soch ilish i......................................................................................................................................				49
2	.2	-§. Izotopik s p in .................................................................................................................		58
2	.3	-§. Paulining umumlashgan tam oyili.........................................................................		61
2	.4	-§. Tajribada olingan yadro kuchlarining xususiyatlari.......................................		63
III BOB. RADIOAKTIVLIK
3.1		-§. Radioaktivlik yemirilish qonunlari......................................................................		67
3.2		-§. A ktivlik ...........................................................................................................................		70
3	.3	-§. Alfa-yemirilish ............................................................................................................		71
3.4		-§. B eta -yem irilish ............................................................................................................		82
3	.5	-§. Beta-yemirilishlarda energiya m unosabatlari..................................................		84
3	.6	-§. Beta-turg‘unlik sharti va yemirilish turlari.......................................................		86
3	.7	-§. Beta-spektr va neytrino.............................................................................................		88
3	.8	-§. Beta-yemirilish nazariyasi haqida tushuncha ..................................................		94
3.9-§.Gamma-nurlanis h				102
3	.10-§..Ichki konversiya h o d isa si...................................................................................			106
3.11-§. M yossbauer effekti (sam arasi)..........................................................................				109

3.11.1. M yossbauer effektiga ko‘ra, yadro holatlarining o ‘ta nozik strukturasini

o ‘rganishda qoM lanilishi......................................................................................................	112
3.12-§. Paund, Rebka tajribasi. Elektromagnit toMqinning gravitastion
maydonda siljishini aniqlash ..............................................................................................	115

IV BOB. YADRO MODELLARI

4 .1		-§ . Yaidro m o d ella ri..........................................................................................................	118
4	.2	-§ . Tomchi m o d e li...........................................................................................................	121
4	.3	-§ . Fermi gaz m o d e li......................................................................................................	124
4	.4	-§ . Qobiqli m o d e l.............................................................................................................	126

4.5	-§. Yadroning umumlashgan m o d e li.........................................................................	132
4.6	-§. Aylanma holatlar.......................................................................................................	135
V BOB. YADROVIY REAKSIYALAR VA TEZLATGICHLAR
5.1	-§. Yadro reaksiyalari......................................................................................................	138
5.2	-§. T ezlatgichlar................................................................................................................	138
5.3	-§. D etektorlar....................................................................................................................	144
5.4	-§. Yadroviy reaksiyalarda saqlanish qonunlari.....................................................	146
Reaksiya kesim i, c h iq ish i...................................................................................................		146
5.5	-§. Yadro reaksiyalari k esim i.......................................................................................	151
5.6	-§. Yadro reaksiyalarining ch iq ish i...........................................................................	153
5.7	-§. Yadroviy reaksiyalaming turli m exanizm lari.................................................	154
5.8	-§. Bevosita o ‘zaro ta’sirli yadroviy reaksiyalar..................................................	164
5.8	.1. Deytron ta’sirida kuzatiladigan uzilish yadroviy reak siyasi....................	165
5.8	.2. Fotoyadroviy reaksiyalar........................................................................................	167
5.9	-§. Yadro boMinish reaksiyasi......................................................................................	171
5.10-§. Yadro reaktorlari......................................................................................................		188
5 .1 1-§. Termoyadroviy sin te z ............................................................................................		191

VI-ВОВ. YADROVIY NURLANISHLARNING M ODDALAR BILAN 0 ‘ZA R 0 TA’SIRI
6.1-§. Ionizatsiya energiya y o ‘qotish. O g‘ir zaryadli zarralarning muhit bilan

ta’sirlashuvi...............................................................................................................................		204
6.1.1. Zarraning muhitda bosib o ‘tgan y o ‘l i ................................................................		212
6.2-§. Radiatsion nurlanish .................................................................................................		213
6.3-§. Vavilov-Cherenkov nurlanishi..............................................................................		216
6.4	-§. Gamma-nurlaming moddalar bilan o ‘zaro ta’sirlashuvlari.......................	221
VII BOB. ELEMENTAR ZARRALAR
7.1	-§. Zarralar harakatining kvant tabiati haqida .......................................................	243
7.2	-§. Zarralarning parchalanish va tug‘ilish reaksiyalari.....................................	246
7.4	-§. Elementar zarralar kvant sonlari va ularning saqlanishi............................	252
7.5	-§. Elementar zarralami sistem aga solishga urinishlar.....................................	258
7.6	-§. Elementar zarralar izomultiplet va supermultipletlari h a q id a .................	259
7.7	-§. Kvarklar.........................................................................................................................	261
T estlar..........................................................................................................................................		280
A dabiyotlar................................................................................................................................		294

Tolib M usayevich M O‘MINOV,

A miriddin Bobobekovich XOLIQULOV,
Shaymon Xolmonovich XUSHMURODOV


ATOM YADROSI VA
ZARRALAR FIZIKASI

Oliy о ‘quv yurtlarining bakalavr ta ’lim у о ‘nalishi talabalari uchun о ‘quv qo 'llanma
Muharrir A. Bahromov
Sahifalovchi F. Rahimov
Musahhih H. Zokirova

0 ‘zbekiston faylasuflari m illiy jam iyati nashriyoti
100029, T oshkent, Matbuotchilar ko‘chasi, 32.
Tel: [phone]; faks: 239-88-61


Bosishga ruxsat etildi 18.08.2009-y. Bichim i 60x84 ‘/ I6. Ofset qog'ozi. Shartli bosm a tabog'i 19,0. N ashriyot-hisob tabog'i 18,5. Adadi 1000 nusxa. Buyurtma № 22.

«START -TRACK PR IN T » MCHJ bosmaxonasida chop etildi Manzil: Toshkent shahri, 8-mart ko‘chasi, 57-uy.