Ш. Шоабдураҳмонов, М. Асқарова, А. ҲОжиев, И. Расулов, X. Дониёров

СОННИНГ МАЪНО ЖИҲАТДАН ТУРЛАРИ

93. 
    §. Сонлар маъно ва грамматик хусускятларига кўра даст- лаб иккига бўлинади: м и қ д о р соилар ва тарти б с о н- л а р. Миқдор сонлар предметнииг миқдори, сапоғпга кўра бел« гисиии, тартиб сонлар эса уларнинг тартиби, сирасига кўра белгисини кўрсатади.
    

Миқдор сонлар

93. 
    §. Миқдор сонлар предметларни санаш, доналаш, таҳ- симлаб ёки тахминлаб кўрсатиш учун қўлланади.
    

Соннинг бу тури қуйидагича грамматик хусусиятларига кў- ра тартиб сонлардан фарқланади:

• 
  Миқдор сонлар ўзига хос морфологик кўрсаткичларга ӧга. Тартиб сонлар эса -(и)нчи аффикси орқали ясалади. .
  
• 
  Миқдор сонлар ҳисоб сўзлари (нумеративлар) билан бирга қўлланади. Тартиб сонлар эса бу хил сўзларсиз ишла- Тилади.
  
• 
  Миқдор сонлар жуфтланиб кела олади, тартиб сонларда бу хусусият йўқ.
  
• 
  Миқдо.р сонлар бирикмали ҳолда учдан бир, тўр.тдан уч каби формаларда ишлатилади, тартиб сонлар эса бундай қўлланмайди.
  

— Миқдор есшлар -лар аффиксини олиб кўпинча тахминий миқдор билдиради, тартиб сонлар'эеа баъзан -лар аффиксини олиб отлашлди, кўпликни ифодаловчи от вазифасида келади: Соат учларда йиғилиш боиыанади. Қодирнинг ёши 30 ларда бўлса керак. Бмриичиларга мукофот берилди.

93. 
    §, Микдор сонлар қуйидаги. турларга бўлинади: 1) са- и о қ соплар; 2) чама с о н л а р; 3) жамловчи с о н- л а р; А) к а с р с о н л а р.
    
94. 
    §. Саноқ сонлар. Саноқ сонлар предметларии санаш, доналаб кўрсатиш ва тақсимлаш маъноларини билдиради. Масалан: Ҳар уч бола бир команда бўлиб, бунинг бири коман- дир бўлар экап. (71. Қ.) Хатни ўқистганимда, кампир икки қў- лиии типаасига тираб жимгина қулоқ солиб ўтирди. (С. А.щ.) Шу хатлардан шскитасини сиз сзган бўлсангиз керак. (А. Қ.) Икки дўст ярим тунга қадар суҳбатлашиб ўтиришди. (Ё. Ш.)
    

Соиларнииг бу тури бошқа сўзларга боглапмай, мустақил ҳолда қўллана олади. Бу ҳодиса упипг отга яқинлигшш кўр- сатади. Лекин саноқ сон предмет маъиосини эмас, унинг миқ- дорини билднради.
Унинг бирлик ёки. кўпликда эканлигини кўрсатувчи грам- матик категория ҳам йўқ. Соининг бу турини миқдор маъно- сини ифодалашдаги максимал абстракт форма деб ҳисоблаш мумкин.
Саноқ сонлар предметларни доналаб санаш, шунингдек, бир турдаги предметларнинг тақсимини англатиш орқали ҳак миқдор билдиради. Бирор предметни икки, уч, беш, ўн деб са- наш билан уларни иккита, учта, бешта, ўнта деб доналаб са- наш орасида деярли фарқ йўқ. Санашда ҳар икки форма ҳам кўпипча бир хил ишлатилаверади: уч киши — учта киши, ўн беш колхоз — ўн бешта колхоз.
Саноқ сон ўзагига қўшилувчи -та аффикси ҳар қандай миқ- дорни кўрсатувчи сано.қ сонларга қўшилиб келади. Бу -та аф- фикси урғу . олмайди, урғу ундан олдинги бўғинга тушади: бёшта китоб, иккйта портфель, ўн бёшта газета ва ҳоказо.
Саноқ соннинг бу тури чиқиш келишиги формасида ҳам нредметларни санаш учун ишлатилади. Лекин бу ҳолда санаш билан бирга бўлиш, тақсимлаш маънолари ҳам ифодаланади: бештадан, ўнтадан каби. Кўпгина манбалар ва дарсликларда! -та аффиксини олган сонлар динамик сон, -та + дан аффиксла- рини олган сон тақсим сон, бўлим сон, улуш сон деб номлаб келинган. Биз уларни саноқ сон группасига киритамиз. Чунки бундай сонлар асосан предметларни санаш маъносини англа- тади, доналаб кўрсатиш ва тақсимлаш маънолари эса, қўшим- ча оттенкалар, холос.
Саноқ сонларнинг бу типларини алоҳида изоҳлаймиз:
Саноқ сонларга қўшилиб келадиган -та аффикси предмет- ларнинг миқдорини доиалаб кўрсатиш учун ишлатилади: ...қурт еган битга баргни узиб Зокир отага узатди. (А. Қ.) ...Бир юз