Ш. Шоабдураҳмонов, М. Асқарова, А. ҲОжиев, И. Расулов, X. Дониёров

Соат сўзи сонни кўрсатувчи сўздан олдин ва кейин қўлла- иа олади. Бу сўз сондан олдин келса, қисқа, лекин аниқ вақт- ни ифодалайди. Чоғиштиринг: Соат тўрт бўлди — Тўрт соат
бўлди кутамиз ёки Соат учда йиғиламиз — Уч соатда йиғила- миз. Бундай қўлланишларда соат сўзи ҳеч қандай формант ол- майди, келишик қўшимчалари бевосита сонга қўшилади: Роса соат ўн бирда раислар кабинетга таклиф қилинди. (А. Қ.) Ка- налнинг очилиш маросими соат тўртга белгиланган эди. (А. Қ.) Соат ўн иккидан ошди, аммо ундан дарак йўқ. (Мирм.)
Баъзан тахминий қисца вақтни кўрсатиш учун сон ва ке- лишик аффикси орасида кўплик қўшимчаси ҳам қўшилиб ке- лади: Соат тўртларга раис машина чақирибди. (А. Қ.)
Соат сўзи сонлардан кейин қўлланганда юқоридагига қа- раганда узоқ вақт ифодаланади. Бупдай конструкдияларда турли келишик аффикслари сонга эмас, соат сўзига қўшила- ди: Шанбаликда уч соат шиладик. Уч соатнинг ичида жуда катта иш қилдик. 5—6 соатда (5—6 соат ичида) қшилоқни ай- ланиб чиқдик.
Минут соатнинг қисмларини кўрсатадиган ҳисоб сўзи бў- либ, асосан саноқ сонлардан кейин ишлатилади: Шу одамнинг олдида ўн беш минут пахта херасан.
Бу сўзлар келишик аффикслари ва кўмакчилар бплан бир- га қўлланади: Беш минутда ҳовлини айланиб чиқди. 20—30 се- кунддан кейин чопиш мусобақаси бошланади.
Узбек тилида сутка ҳисоби — куннинг ҳисоби қуйидагича: бутун маъноси рақам ва соат сўзи билан белгиланади. Бутун соатнинг ярмигача (соат)+чиқиш келишигидаги саноқ сон+; + саноқ сон+минут+ошди ёки ўтди сўзи келтирилади: Соат учдан ўн минут ошди. Соат иккидан ўн беш минут ўтди. Соат- нинг ярмида эса: каср сон + бутун сон, бутун сон + ярим сўзи_; ишлатилади. Баъзан (соат) бешдан ўттиз минут ўтди типидаги конструкция ҳам ишлатилади. Яримдан кейинги вақт ҳисоби учун соат + саноқ сон+минут + кам сўзларининг қўшилишидан тузилган конструкция ишлатилади. Кўпинча минут сўзи эга-



лик аффиксини олиб ҳам ишлатилади: ўн беш минут кам уч, уч ярим... Юқоридаги конструкдияларда соат сўзининг ишлатили- ши факультативдир.
0. Қиймат (пул) ҳисоби учун ишлатиладиган сўзлар.
Предметларнинг қийматини ҳисоблаш учун энг кўп ншла- тиладиган сўзлар сўм ва тийин сўзларидир. Сўм бутун миқдор учун, тийин эса унинг қисмларини ифодалаш учун ишлатилади.
Пул ҳисоби учун илгари кўп ишлатилган танга, чақа, тилла сўзлари ҳозирги кунда қиймат ҳисоби учун деярли ишлатил- майдн: Ҳовлини савдога қўйишганда олти тилладан ортиққа харидор чиқмаган экан. (А. Қ.) Турдиалидан беш-олти танга қарз олиб келган экан. (А. Қ.) Бабар рўзғордан орттириб беш- олти тапга нақд пул қилиб қўйибди, яна беш-тўрт танга орт- тирса... (А. Қ.) Бировдан бир чаца сўраганим йўқ, сўрамай- ман ҳам. (А. Қ.) Танга, чақа сўзлари ҳозирги ўзбек адабий тилида пул ҳисоби учун (бир чақа, икки танга каби) эмас, пул- нинг бир кўриниши сифатида ишлатилади. Тилла сўзи ҳам пул ҳисобини англатмайди.
Майда пулнинг ҳисоби учун ишлатилган мири, пақир сўз- лари архаиклашган: Ғаффоржон икковимизга уч мири бериб, гўшт келтиргани буюрди. (А. Қ.) Битта мушак уч пақир, деди Туробжон. (А. Қ.)
Қиймат ифодаловчи бу конструкциялардан сўнг пул сўзи ҳам қўшиб ишлатилади: Иигирма беш сўм пул бўлса, ҳамма харажатга етар экан. (А .Қ.) Эллик тийин пулни яшириб қўй- дим. (А. Қ.)