Sh. Sh. Shodmonov, U. V. G'Ofurov iqtisodiyot nazariyasi o'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi tomonidan darslik sifatida tavsiya etilgan Toshkent «iqtisod-moliya»

Yirik mashinalashgan ishlab chiqarish mehnat taqsimoti hamda mashinali mehnatga asoslangan kooperatsiyadir. Fabrika ichidagi meh­nat taqsimoti tamomila mashinalarning vazifalari bilan belgilanadi.
Fan-texnika, texnologiya va axborot tizimidagi o'zgarislilarga qarab R.Aron, J.Gelbreyt, U.Rostou va boshqa olimlar jamiyat taraqqiyoti bosqichlarini uch bosqichga: industrlashishgacha boigan jamiyat, in- dustrlasligan jamiyat, yuqori industrlashgan yoki axborotlashgan jamiyat- larga boiib o'rganishni tavsiya etadilar.
Bunda ular industrlashishgacha boigan jamiyatning asosiy belgilari sifatida quyidagilarni ko'rsatadilar: a) aholining asosan qishloq xo'jaligi bilan bandligi; b) qoi mehnatining hukmronligi; d) mehnat taqsimo- tining juda sayozligi (dehqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik, sav­do, boshqaruv va boshqalar); e) natural xo'jalikning hukmronligi.
Jamiyat taraqqiyotining ikkinchi muhim bosqichi — industrlashgan jamiyatning asosiy belgilari: a) ishlab chiqarishning mashinalashganli- gi; b) sanoatning fan-texnika yutuqlari asosida rivojlanishi, unda ish- chilar sonining ko'payishi; d) shahar aholisining qishloq aholisiga nis- batan tezroq ko'payishi va boshqalar.
Taraqqiyotning uchinchi muhim bosqichi - yuqori darajada in­dustrlashgan jamiyatning asosiy belgilari: a) xizmat ko'rsatish soha- sining yuksak darajada rivojlanishi; b) ishchi kuchining asosiy qismi (60-70%) shu sohada band boiishi; d) fanning bevosita islilab chiqaruv­chi kuchga aylanishi, fan xodimlarining va malakah mutaxassislar ro- lining oshishi; e) iqtisodiyotning hamma sohalarida va kundahk hayotda axborot va hisoblash texnikalarining keng qo'llanilishi; f) tovarlar va xizmatlar sifatiga putur yetkazmasdan iqtisodiy resurslarning hamma turlarini tejash imkonini beradigan yangi texnika va texnologiyalarning keng qo'llanilishi va boshqalar.
Biz yuqorida ta'kidlab o'tganimizdek, texnika va texnologiyadagi o'zgarishlar jamiyat taraqqiyotida asosiy rol o'ynaydi va tashkiliy, boshqaruv tizimlarining, ishchi-xizmatchilar tarkibining o'zgarishiga, mehnat unumdorligining o'sishiga olib keladi. Lekin bu texnik o'zgarishlarga qarab bir tomonlama yondashuv bilan jamiyat taraqqi­yoti qonunlarini aniqlab bo'lmaydi. Ayniqsa, iqtisodiy tizimlar va ular­ning tavsifini bilishda ham texnik, ham ijtimoiy-iqtisodiy o'zgarishlarni birgalikda olib, ularning o'zaro bir-biriga ta'sirini va shu dialektik aloqa- dorlik va ta'sir natijasida sodir bo'ladigan taraqqiyot qonunlarini o'rganish zarurdir.
Jamiyat taraqqiyotiga, jumladan texnika va texnologiyaning rivojiga ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarning kuchli ta'sirini shunda ko'rish mumkinki, bir necha ming yillab rivojlanmay yotgan texnika va tex- nologiya taraqqiyoti tovar xo'jaligi va bozorning vujudga kelishi bilan gurkirab o'sib ketdi. Texnika taraqqiyotining barcha bosqichlari — oddiy kooperatsiya, manufaktura, mashinalashgan, ya'ni industrlashgan ishlab chiqarish, yuqori darajadagi industrlashgan, axborotlashgan jamiyat bosqichlari keyingi 250-300 yilga, ya'ni tovar xo'jaligi rivoj topgan davrga to'g'ri keladi. Shuning uchun ham keyingi paytda ko'pgina iqti- sodchilar jamiyat taraqqiyoti bosqichlarini iqtisodiy tizimlarga bo'lib o'rganadilar.
3.2. Iqtisodiy tizimlar va ularning turli modellari
Har bir davrda va makonda amal qilayotgan iqtisodiy munosabatlar majmuasi iqtisodiyotni tashkil qilish shakllari, xo'jalik mexanizmi va iqtisodiy muassasalar bilan birgalikda iqtisodiy tizimni tashkil qiladi.
Iqtisodiy nazariyada ko'pincha iqtisodiy tizim tushunchasini ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanish darajasi bilan bog'lab turkumlash- ga harakat qilinadi. Shu asosda dunyodagi rivojlangan mamlakatlar iqti­sodiy tizimning uchta nusxasiga kiritiladi: an'anaviy iqtisodiyot, ma'muriy buyruqbozlik iqtisodiyoti va bozor iqtisodiyoti tizimlari.