Sh. Sh. Shodmonov, U. V. G'Ofurov iqtisodiyot nazariyasi o'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi tomonidan darslik sifatida tavsiya etilgan Toshkent «iqtisod-moliya»

Jamg'amia funksiyasining grafikdagi tasviri
' S A

S=S(Y)

Chizmadan ko'rinadiki, jamg'arma funktsiyasining grafikdagi tasviri iste'mol funksiyasi tasvirining alcsi sifatida namoyon bo'ladi. Bu grafikda ham B nuqta 0 darajadagi jamg'arishni, OY yotiq chizig'ining 0 dara- jadan pastki qismi manfiy jamg'arishni, yuqori qismi esa ijobiy (mus- bat) jamg'arishni anglatadi. E₀E₂ kesma sof daromadning Yj darajasi- dagi jamg'arma miqdorini ko'rsatadi.

Iste'mol va jamg'arma hajmiga daromaddan tashqari yana bir qator obyektiv va subyektiv omillar ta'sir ko'rsatadi. Obyektiv omillar alo­hida iste'molchining ixtiyoriga, idrokiga bog'liq boimagan omillardan iborat bo'lib, ulardan asosiylari sifatida quyidagilarni ko'rsatish mumkin:

• 
  barcha xo'jaliklar tomonidan jamg'arilgan mol-mulk darajasi;
  
• 
  narxlar darajasi;
  
• 
  real foiz stavkalari;
  
• 
  iste'molchining qarzdorligi darajasi;
  
• 
  iste'molchilarni soliqqa tortish darajasi.
  

Subyektiv omillar, asosan, iste'molchining o'ziga, uning ruhiyati va bozordagi xatti-harakatiga bog'liq bo'ladi. Bu omillar qatoriga iste'mol va jamg'arishga bo'lgan moyillik, kelgusidagi narx, pul daromadlari, soliq, tovarlar mavjudligi darajasining o'zgarishiga nisbatan munosa- batni kiritish mumkin. Subyektiv omillar ta'sirida iste'mol va jamg'arma darajasining o'zgarishini shartli ma'lumotlar asosida tuzilgan quyidagi jadval orqali ko'rib chiqamiz (16.1-jadval).

16.1-jadval Iste'mol va jamg'arma darajasi, mlrd. so'm (shartli raqamlar asosida) Yil­lar	Daro­mad darajasi (Y)	Iste'­mol (C)	Jam­g'arma (S)	Icte'molga o'rtacha moyillik (C:Y)	Jamg'a­rishga o'rtacha moyillik (S:Y)	Iste'molga keyingi qo'shilgan moyillik (AC : AY)	Jamg'arishga keyingi qo'shilgan moyillik (AS : AY)
1995	1500	1300	200	0,87	0,13	-	-
2000	1800	1500	300	0,83	0,17	0,67	0,33
2008	2200	1700	500	0,77	0,23	0,50	0,50

Jadvaldan ko'rinadiki, yillar davomida sof daromad hajmi oshib borishi bilan uning iste'mol va jamg'armaga sarflanishi o'rtasidagi nis- bat o'zgarib bormoqda. Iste'molchilarning daromadlari qanchalik o'sib borgan sari ularning jamg'armaga bo'lgan moyilliklari shunchahk oshib boradi. Buni iste'mol va jamg'armaga bo'lgan o'rtacha va keyingi qo'shilgan moyillik ko'rsatkichlari orqali ham kuzatish mumkin.

Aholi daromadining iste'molga sarflanadigan ulushi iste'molga o'rtacha moyillik (IO'M) deyiladi:
,, Iste' mol sarflari haimi C
IO'M = ^J— = —
Sof daromad hajmi Y '
Aholi daromadining jamg'armaga ketadigan ulushi esa jamg'armaga o'rtacha moyillik (JO'M) deyiladi:
_ Jamg'arma hajmi S
^ JD Mi — ~ —
Sof daromad hajmi Y '
Bizning misolimizda (16.1-jadval) yillar davomida daromad hajmi oshib borishi bilan IO'M pasayib, JO'M esa o'sib bormoqda. Sliunisi ahamiyatiiki, iste'molga va jamg'armaga o'rtacha moyillik ko'rsatkichlari iste'mol va jamg'armaning daromaddagi ulushini anglatar ekan, ular­dan birining qandaydir miqdorga o'zgarishi boshqa birining ham teskari yo'nalishda xuddi shunday miqdorga o'zgarishiga olib keladi. Qisqacha aytganda, IO'M + JO'M = 1,0 boiadi. Shuningdek, iste'mol yoki jamg'armaga keyingi qo'shilgan moyillik ko'rsatkichi ham ahamiyatlidir. Bu ko'rsatkich iste'molchi daromadining navbatdagi o'zgarishi uning iste'mol va jamg'armaga nisbatan munosabati qanday o'zgarishini aks ettiradi. Daromad hajmining o'zgarishi natijasida iste'mol sarflari hajmi­ning o'zgarishi darajasi iste'molga keyingi qo'shilgan moyillik (IQM) deyiladi, ya'ni:
IQM ^te'mol sarflari hajmi C Sof daromad hajmi F"
Daromad hajmining o'zgarishi natijasida jamg'arma hajmining o'zgarishi darajasi jamg'armaga keyingi qo'shilgan moyillik (JQM) deyiladi, ya'ni:
JQM - sarflari hajmi _ C_
Sof daromad hajmi Y '
Demak,, sof daromadning o'sgan qismi ham yo iste'molga, yoki jamg'armaga sarflanadi. Bu sarflangan qismlar o'rtasidagi nisbat o'zgargan taqdirda ham ularning umumiy yig'indisi lga teng boiadi, ya'ni:
AC AS . _
.,, . . j- — = io.
A7 A Y
Iqtisodiyotning barqaror rivojlanishi, tadbirkorlik faoliyatining sa­marali amalga osbishidajamg'arish jarayonlarining ahamiyati beqiyos- dir. Shunga ko'ra, jamg'arishning mohiyati, uning omillari va samara- dorligi ko'rsatkiehlarini alohida ko'rib chiqish maqsadga muvofiq hi­soblanadi.