Sh. Sh. Shodmonov, U. V. G'Ofurov iqtisodiyot nazariyasi o'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi tomonidan darslik sifatida tavsiya etilgan Toshkent «iqtisod-moliya»

Ochiq turdagi kasaba uyushmasining ish haqi darajasiga ta'siri

Ochiq turdagi yoki tarmoq kasaba uyushmasi "deyarli barcba ishchi­larni o'z tarkibiga kiritish orqali ishchi kuchi taklifini nazorat qilib, ish haqi darajasini erkin raqobat sharoitidagi W, dan W₂ga qadar oshiradi- lar. Natijada ishchi kuchi taklifi egri chizig'i SS dan W₂aS ga siljiydi. W₂ ish haqi darajasida^ ish beruvchilar bandlik darajasini 0, dan Q₂ga qa­dar qisqartiradilar.

Hoziigi zamon mehnat munosabadari o'zida davlatning ta'sirini ham aks ettiradi. Davlatning qonunchilik faoliyati mehnat munosabadarining barcha tomonlarini qamrab oladi. U nafaqat iqtisodiyot davlat sektorining ishchi kuchiga bo'lgan talabini bildiradi, balki uni xususiy sektorda ham tartibga soJadi, milliy iqtisodiyot miqyosida ishga yollashning asosiy oichamlarini aniqlaydi.
Mehnat munosabatlariga davlatning ijtimoiy dasturlari (kam ta'minlangan oilalarga yordam, ishsizlik bo'yicha nafaqa, har xil ijti­moiy toiovlar, pensiya ta'minoti va boshqalar) katta ta'sir ko'rsatadi. Bu dasturlar bozor tahlikasi yuqori boigan davlatlarda aholining ijti- moiy-iqtisodiy ahvolini barqarorlashtirishga ma'lum bir darajada ijobiy ta'sir ko'rsatadi.
Davlatning ishchi kuchi bozoridagi vositachilik roli ham mehnat munosabatlariga sezilarli darajada ta'sir ko'rsatishi mumkin. Jumladan, o'ziga qisman ishchi o'rinlarini qidirish va tavsiya qilish hamda ishga joylashtirish bo'yicha umummilliy dasturni ishlab chiqarish vazifalari­ni oladi. Ishchilarni o'qitish va qayta tayyorlashning davlat tizimi bozor­ning o'zgaruvchan talablariga tez moslashishga imkon beradi.
Xulosalar

1. 
   Mahsulot va daromadlarni taqsimlash ham doim bir xil boimay, balki shu davrda amal qilib turgan iqtisodiy munosabatlar tizimiga, jum­ladan mulkchilik munosabatlariga bogiiq boiadi. Ishlab chiqarishning moddiy shart-sharoitlari, ya'ni kapitalga mulkchilikning turli shakllari mavjud boigan, yerga esa davlat mulki boiib turgan sharoitda yaratilgan milliy mahsulot mulk egalari (davlat, jamoa, xususiy, shaxsiy) va ishchi kuchining egasi boigan ishchi-xizmatchilar o'rtasida taqsimlanadi.
   
2. 
   Yaratilgan yalpi ichki mahsulotning uning ishlab chiqaruvchilari o'rtasida mehnatning miqdori, sifati va unumdorligiga qarab taqsimla- nadigan qismi ish haqi deb yuritiladi.
   
3. 
   Ish haqining asosiy vazifasi ishchi va xizmatchilarning liayot va mehnat sharoitini yaxshilash, boshqacha qilib aytganda, mehnat me'yori bilan iste'mol me'yori o'rtasidagi bogiiqlikni ta'minlashdan iboratdir.
   
4. 
   Ishchi uchun qanday shaklda va qancha miqdorda ish haqi olishi emas, balki unga qancha miqdorda tovarlar va^izmatlar sotib olishi mumkinligi muhim. Shu sababli nominal va real ish haqi farqlanadi. Nominal ish haqi bu maium vaqt davomida olingan pul summasi yoki pul shaklidagi ish haqi. Real ish haqi — bu nominal ish haqiga sotib olish mumkin boigan tovarlar va xizmatlar miqdori. O'z-o'zidan aniqki, real ish haqi nominal ish haqiga va xarid qilinadigan tovarlar narxiga bogiiq. Shunday ekan, real ish haqi, boshqa sharoitlar bir xil boiganda, nominal ish haqiga to'g'ri mutanosibdir va iste'mol buyumlari va xiz­matlar narxining darajasiga teskari mutanosibdir.
   
5. 
   Real ish haqi uch omil bilan aniqlanadi: birinehidan, nominal ish haqining miqdori bilan; ikkinchidan, amaldagi soliqlar yuki bilan; uchinchidan, iste'mol narxlari darajasi bilan.
   
6. 
   Ish haqini tashkil etishda uning ikkita asosiy shakli: vaqtbay va ishbay shakllari farqlanadi. Vaqtbay ish haqi xodimning malakasi, mehnatining sifati va ishlagan vaqtiga qarab toianadigan ish haqidir. Ishbay ish haqi ishchining ishlab chiqargan mahsulot miqdori yoki baj^rgan ishining hajmiga qarab beriladigan ish haqidir. Mahsulot birligi uchun miqdori, tarif stavkasidagi haqni ishlab chiqarish me'yoriga taqsimlash yo'li bilan aniqlanadi. Haq toiash shakllarining aniq meh­nat sharoitlarini hisobga oladigan turlari ish haqining tizimini tashkil qiladi.
   
7. 
   Ishchilarning ish haqini tabaqalashtirish eng awalo davlat tarif tizimi yordamida amalga oshiriladi. Tarif tizimi yordamida tarmoqlar va mamlakat mintaqasi bo'yicha, ular ichida esa ishlab chiqarish turlari, turli toifadagi xodimlar malakasi va mehnat sharoitlariga qarab ishchi va xizmatchilarning ish haqi darajasi tartibga solib turiladi.
   
8. 
   Ko'pchilik mamlakatlarda mehnat munosabatlarining rivojla- nishidagi ishsizlikni ijtimoiy kafolatlash, ishlovchilarning mehnat sha- roitini yaxshilash va ish haqini oshirish imkoniyatlari bilan bog'liq muammolarni hal qilishda kasaba uyushmalari asosiy rol o'ynaydi.
   
9. 
   Kasaba uyushmalari o'zlarining iqtisodiy vazifalarini amalga oshi- rishlarida manfaatlari himoya qilinayotgan mehnatkashlar guruhining kasbiy ixtisosligi xususiyatlaridan kelib chiqqan holda yopiq (tor) yoki ochiq (keng) turda tashkil etilishi mumkin. Yopiq turdagi kasaba uyush­malari ish haqi darajasini oshirish uchun ishchi kuchi taklifini qisqar- tirishga harakat qilsalar, ochiq turdagi kasaba uyushmalari ish haqi dara­jasi bo'yicha shartnoma tuzishda korxona ma'muriyatiga bevosita ta'sir o'tkazishga harakat qiladilar.
   

Asosiy tayanch tushunchalar