Sh. Rashidov nomidagi samarqand davlat universiteti inson resurslarini boshqarish fakulteti tarmoqlar iqtisodiyoti kafedrasi

29-Mavzu.Tashqi savdoni rivojlantirish va tartibga solish
Reja:
1. Tashqi savdoni tartibga solishning iqtisodiy boʻlmagan usullari.
2. Tashqi savdoning yashirin usullari
3. Yashirin usullarning mohiyati va mazmuni
Tashqi savdo siyosatining yashirin usullari
Xalqaro savdoni tartibga solishning yuqorida sanab o'tilgan usullaridan tashqari, aniq va yashirin protektsionizmning ko'plab boshqa usullari mavjud, ular vaqti-vaqti bilan turli davlatlar hukumatlari tomonidan qo'llaniladi.
Hozirgi vaqtda maxfiy protektsionizmning o'nlab turlari qo'llanilmoqda, bu mahsulot eksporti yoki importini bir tomonlama cheklash imkonini beradi. Keling, ulardan ayrimlarini qisqacha ko'rib chiqamiz.
Texnik va ma'muriy to'siqlar
Mamlakatga olib kirilayotgan mahsulotlar hajmini sun'iy ravishda qisqartirish uchun ba'zi davlatlar hukumatlari tovar va xizmatlar almashinuvini murakkablashtiradigan son-sanoqsiz texnik va ma'muriy savdo qoidalarini joriy qilmoqdalar. Eng keng tarqalgan texnik to'siqlarga quyidagilar kiradi.
- milliy texnik standartlarga muvofiqligi;
- import qilinadigan tovarlarga sifat sertifikatlarini olish;
- mamlakatga olib kiriladigan mahsulotlarni o'ziga xos qadoqlash va markalash;
- ayrim sanitariya-gigiena normalari va talablariga rioya qilish;
- atrof-muhitni muhofaza qilish bo'yicha muayyan tadbirlarni amalga oshirish;
- murakkab bojxona rasmiyliklariga rioya qilish;
- iste'molchilar huquqlarini himoya qilish va boshqalar.
Davlat xaridlari siyosati
Tegishli iqtisodiy tizimlarning sub'ektlari bo'lgan barcha mamlakatlar hukumatlari o'z faoliyati davomida juda muhim hajmdagi tovarlar va xizmatlarni sotib olishni amalga oshiradilar va shu bilan asosan mamlakatlarning ichki va tashqi savdosidagi savdo oqimlarining tuzilishi va intensivligini aniqlaydilar. Shu bilan birga, deyarli barcha hukumatlar, xuddi shu kabi import qilinadigan mahsulotlarga qaraganda qimmatroq bo'lsa ham, asosan mahalliy ishlab chiqarish mahsulotlarini sotib olishga moyildirlar.
Strategik xarakterdagi mahsulotlar: harbiy texnika, aloqa vositalari, og'ir transport vositalari va boshqalar haqida gap ketganda, davlat xaridlari siyosati ayniqsa (mahalliy) ishlab chiqaruvchilar foydasiga qattiqlashadi.
Bundan tashqari, hukumat, masalan, milliy obro'-e'tiborni kuchayishi sababli, mahalliy tovarlarni importdan ko'ra sotib olishni tanlashi mumkin: avtomobillar, samolyotlar va boshqalar
Qanday bo'lmasin, bunday hukumat siyosatining yakuniy natijasi mamlakatga import qilinadigan mahsulotlar hajmining pasayishi va natijada milliy va global iqtisodiyot samaradorligi bo'ladi.
Ichki soliqlar va yig'imlar
Mamlakatimizga import qilinadigan mahsulotlar uchun sun'iy to'siqlar yaratishning keng qo'llaniladigan usullaridan biri bu importning ichki narxini oshirish va shu bilan uning mamlakat ichki bozoridagi raqobatbardoshligini pasaytirish maqsadida ichki soliq va to'lovlarni joriy etishdir.
Markaziy va mahalliy hokimiyat idoralari tomonidan import qilinadigan mahsulotlarga solinadigan soliqlar to'g'ridan-to'g'ri (masalan, aktsiz solig'i) yoki bilvosita (masalan, port bojlari) bo'lishi mumkin. Biroq, har ikkala holatda ham, ular kamsituvchi bo'lib, raqobatdosh bo'lmagan mahalliy mahsulotlar foydasiga import hajmini kamaytiradi. Ichki soliqlarning oqibatlari, ularning stavkasi tegishli import bojining qiymatidan oshib ketadigan tez-tez uchraydigan holatlarda ayniqsa salbiydir. Ichki soliqlar hajmining amal qilishini nazorat qilish deyarli mumkin emas, chunki ular, bojxona tariflaridan farqli o'laroq, qoida tariqasida qonun bilan tartibga solinmagan.
Savdo siyosatining yashirin usullari
Yashirin usullar - bu mamlakatga xalqaro shartnomalarni chetlab o'tib eksport yoki importni bir tomonlama cheklash imkonini beradigan bojxona bo'lmagan to'siqlar. Ular ham markaziy, ham mahalliy davlat hokimiyati organlari tomonidan amalga oshirilishi mumkin.
Yashirin usullarga quyidagilar kiradi:
1. Texnik to'siqlar - milliy standartlarga muvofiq talablar
dartlar, sanitariya-gigiena me'yorlari, import qilinadigan mahsulotlar uchun sifat sertifikatlarini olish, tovarlarning o'ziga xos qadoqlash va yorliqlarida. Biroq, ko'p hollarda ushbu choralar protektsionizm nuqtai nazaridan emas, balki iste'molchilar huquqlarini himoya qilishdan kelib chiqadi.
2. Ichki soliqlar va yig'imlar - ular faqat import qilinadigan tovarlarga solinadigan va ichki soliqlar ularga bo'ysunmaydigan holatlarda. Keyin bu soliqlar import qilinadigan tovarlar narxining oshishiga va ularning raqobatbardoshligini pasayishiga olib keladi. Ularning o'ziga xos xususiyatlari markaziy va mahalliy davlat hokimiyati organlari tomonidan qo'llaniladi, ko'pincha o'zboshimchalik bilan o'zgartirilishi mumkin va juda xilma-xildir.
3. Davlat buyurtmasi - bu davlat korxonalarini tovarlarni faqat mahalliy ishlab chiqaruvchilardan sotib olishga majbur qiladigan, ko'pincha xarajatlarning yuqori bo'lishiga qaramay. U gipertrofiyalangan davlat mulki sharoitida ayniqsa keng qo'llaniladi.
4. Ishlab chiqariladigan tovarlarda mahalliy tarkibiy qismlarning tarkibiga qo'yiladigan talab. Mahalliy ishlab chiqaruvchilarning yakuniy mahsulotdagi ulushi, ularning xarajatlari yuqori bo'lishi mumkinligiga qaramay, qonun bilan belgilanadi. Ushbu chora-tadbirlarning barchasi importni qisqartirish, mahalliy ishlab chiqaruvchilarni qo'llab-quvvatlash va bandlikni oshirish uchun mo'ljallangan. Ulardan foydalanish oqibatlarini aniqlash juda qiyin, ammo amaliyot biz ularni import qilinadigan mahsulotlar tannarxining oshishiga olib keladi, bu esa iste'molchilarga qo'shimcha yukni keltirib chiqaradi va oxir-oqibat mamlakat farovonligini va umuman iqtisodiyot samaradorligini pasaytiradi, degan xulosaga kelishimizga imkon beradi.
Tartibga solishning iqtisodiy bo'lmagan usullari
xalqaro savdo
Ushbu usullarni qo'llash sohasida xalqaro iqtisodiyot va xalqaro huquq o'rtasidagi bog'liqlik ayniqsa kuchli.
Ikki mamlakat hukumatlari o'zaro savdo tamoyillari va rejimini belgilaydigan savdo shartnomasini tuzadilar. Shu bilan birga, ularning hududida pudratchilarga taqdim etilgan huquqiy rejim juda muhimdir.
Huquqiy rejimlarning ikkita asosiy turi mavjud:
1. Eng ko'p millat muomalasini ma'qul ko'rdi, ya'ni ma'lum bir mamlakatning boshqalar bilan taqqoslaganda kamsitilmasligi. Ushbu rejim har qanday uchinchi davlat foydalanadigan barcha huquqlarni, afzalliklarni va imtiyozlarni bir-birlariga berishdir. Istisnolarga faqat transchegaraviy savdo uchun, integratsiya uchun ruxsat beriladi
uyushmalar va rivojlanayotgan mamlakatlar uchun.
2. Milliy muomala - chet el huquqiy va moliyaviy ta'minoti
fuqarolar bilan bir xil sharoitda jismoniy shaxslar. U integratsiya guruhlari doirasida va kapital eksporti bilan bog'liq holda qo'llaniladi.
Notarif usullar - tovar ayirboshlashga ta’sir qilish dastaklarini, ya’ni olib kiriladigan yoki olib chiqiladigan mahsulot хajmi va nomеnklaturasini 
chеklashni bildiradi. Notarif usullar miqdoriy, moliyaviy, yashirin va 
noiqtisodiy usullarga ajratiladi. Ular ko’proq rivojlanayotgan va хukumat 
tomonidan protеksionistik iqtisodiy siyosatni talab qiluvchi, bozor 
tuzilmalari shakllanayotgan o’tish davri iqtisodiyotli mamlakatlarga 
хosdir. 
Jahondagi mamlakatlar va hududlar bo’yicha statistik aхborotlar 
taхlili shuni ko’rsatadiki, tashqi savdoni davlat tomonidan boshqarish 
tarifli va notarif usullarning kombinatsiyasi yordamida amalga oshiriladi. 
Tarifli usullarning mavqеi kеyingi paytda pasayib bormoqda, bu esa 
Umumjahon savdo tashkiloti tomonidan a’zo-mamlakatlar oldiga 
qo’yilgan stratеgik vazifa, ya’ni ular orasidagi o’zaro tovar ayirboshlashda 
tarifli chеklashlarni bosqichma-bosqich bartaraf etish vazifasi bilan 
bog’liq.
Notarif ta’sir qilish vositalariga kvotalash, litsеnziyalash, eksportni 
subsidiyalash, dеmping, kartеl bitimlar va mamlakatlar o’rtasida tovar 
oqimlari yo’lida tехnik to’siqlarni yaratish kabilar kiritiladi.