Sh. N. Fayzimatov

q
m
T

(8.21) 
2
2
2
q
m
T

(8.22) 
2
2
1
1
q
m
q
m
T


(8.23) 
Rasm 3ga asosan 
m
m





max
3
2
(8.24) 
U holda 
2
max
3
1
q
m
T
T






(8.25) 
Bu erda Δ birikma hosil qilishda hisobga olingan oraliq ko’p xollarda 
birikmadagi oraliq masofani optimal kattaligini eksperimental ma’lumotlarga 
asosan tanlab olinadi.
Nazariy jihatdan qilingan gidrodinamik hisoblar oraliq masofani aniq 
tanlab olish imkonini bermaydi. Sababi nazariyada o’zgarib turadigan tashqi 
yuklamalarni, materiallarni issiqlik o’tkazuvchanligi har xilligi, ellipsli yoki 
konusliliklari hisobga olish ancha qiyin. SHu erda bir narsaga e’tibor qaratish 
kerakki yig’ma birikmalardagi detallarni eyilish davri iloji boricha bir biriga yaqin 

---

209 
bo’lgani yaxshi. Bu o’z navbatida mashina va mexanizmlarni uzellarini birin ketin 
almashtirishni taqozo etadi. 
8.7-rasm. Markazlovchi muljalovchi mexanizm sxemasi. 
Yig’ish jarayonlarini aniq qiyinchiliksiz bajarish uchun bazalashtirish 
hususiyati muhim ro’l o’ynaydi. 
Masalani konstruktiv yechimini qo’pincha egiluvchanlik kuchi, ishqalanish 
va gidravlik bosimlarga tayangan holda tanladi. 
Bu yerda shu narsaga e’tibor berish kerakki yig’ish jarayonida hosil 
bo’ladigan kuch birikma detallarining deformatsiyalanishiga ham sabab bo’lishi 
mumkin. 
Umuman, hosil bo’ladigan deformatsiyalar shartli ravishda foydali, sun’iy 
(misol uchun teshik og’zini yumaloqlash, rezbali birikmalarni tortish va boshqalar) 
va zararli (bosim ostida o’rnatishda detal formalarini shakli bo’zi lishi, noto’g’ri 
bazalashtirish natijasida to’g’ri chiziqdan chiqib ketishi va boshqalar) bo’lishi 
mumkin. 
Mashina va mexanizmlarning bikirlik darajasi katta ahamiyatga ega. 
Masalan, metall qirqish dastgohlarining bikrligi asosiy faktorlardan hisoblanib 
ishlov beriladigan detalning aniqligiga, tozaligiga hamda uning unumdorligiga 
ta’sir qiladi.
Mashinalarning bikrligi asosan undagi detallarning aniq yig’ilishiga 
bog’liq.

---

210 
8.10-rasm. Kiruvchi faskalarning har-xil turdagi ko’rinishlari. 
Mashina elementlarini chiziqli (kgs/mm) va buralma 

j
(kgs.m/grad) 
bikrligi quyidagicha aniqlanadi: 


M
j
p
j



;
(8.26) 
Bu erda: 
R
-bikrlikni aniqlash yo’nalishidagi eng katta yuklama; 
Δ -mashina elementlarini keltirilgan egiluvchanlik harakati, mm; 
M- mashina elementlariga ta’sir etuvchi eng katta buralish momenti, kgs.m; 
φ -burilish momenti yo’nalishi bo’yicha mashina elementlarini burchakli 
egiluvchanlik harakati. 
Mashinalarni bikrlik darajasini saqlab turadigan faktorlardan biri yig’ma 
birikmalarni mustaxkam qilib tortishdir, ya’ni yaxshi qotirishdan iborat.
Masalan, jadvalda shpindelni bikrligiga podshipniki qanday o’rnatib 
qatirilgani keltirilgan. 
8.2-jadval 
SHpindel 
podshipniklarini 
tortib o’rnatish 
SHpindelni ko’ndalang 
birligi, kgs/mm. 
Ishqalanish momenti. 
+
j
- 
j
harakatda 
Tinch 
turganda 
Bo’sh bo’lganda 
O’rtacha bo’lganda 
21,800 
22,700 
5,4 
6 
27,800 
25,900 
8 
13 
Mashina detallarni yig’ishda ularni elastiklik darajasi hisobga olinmaydi. 
Lekin, biz yuqorida ta’kidlaganimizdek mashinani ishlash davrida uning detallari 
deformatsiyalanadi. 

---

211 
Konstruksiyada bu holat oldindan hisobga olingan holda mashinani o’z 
hizmat vazifasini bajarishiga to’sqinlik qilmasligi darkor. Ammo, ayrim 
parametrlarni loyihalash davrida aniq bilmay qolishimiz mumkin. Bu o’z navbatida 
mashinaning o’z hizmat doirasidagi xaqiqiy aniqligini aniqlashni taqozo etadi. 
Aylanma (quvurli) oqim yig’ish uchun barcha sharoitni yaratadi – izlanish 
harakati (D-d=∆ zazor (tirqish) hisobiga va aylantirish momenti) ga bog’liq. Vint 
trubka yo’naltirish yo’li bo’yicha tepadan beriladi, trubka profili vint boshiga mos 
keladi (olti burchak va boshqalar). 
Bundan ko’rinib turibdiki u 1 soat davomida stabil ta’minlanadi. Ish 
siklining davomiyligi T o’z ichiga gayka va vintni uzatish vaqti hamda yig’ilgan 
birlikni chiqarib yuborish vaqtlarini oladi. Ushbu qiymatlar ham eksperiment yo’li 
bilan aniqlanadi. Loyiha oldi bosqichdayoq T kutilgan qiymatni, ruxsat etilgan 
qiymat T
max
taqqoslash yo’li bilan avtomatlashtirishni maqsadga muvofiqligini 
aniqlash mumkin. SHunga o’xshash ishlarni maketli jarayonda ham bajarish 
mumkin, faqat ish siklini davomiyligi xaqiqiy kattaligi bo’ladi, uni esa turli aniqlik 
darajasi bilan o’lchanadi va shunisi bilan farqlanadi. 
Parchinni baza detaliga yig’ish jarayon ancha murakkab hisoblanadi. 
Ayniqsa samoliyotsozlikdagi birikmalarni 50% dan ortig’ini parchinlash 
texnologiyasi egallaydi. Ko’p xollarda bu texnologik jarayon qo’l kuchi yordami 
bilan bajarilib kelinmoqda, ya’ni parchin qo’lda baza detaliga o’rnatilib keyin 
mexanizm yordamida maxkamlanadi.
Parchinni baza detaliga nisbatan uzatib berish, orientasiya qilish, o’rnatish 
masalalarini avtomatlashtirish darajasi ancha past. 
Ayniqsa bu muammo texnologik jarayon gorizontal holatda bajarilishi 
lozim bo’lgan holatda o’zi yaqqol namoyon bo’ladi. Birinchidan, parchinni to’g’ri 
orientasiya qilib uzatish lozim. Ikkinchidan, puanson yordamida uni baza detaliga 
maxkamlash kerak. Bu jarayonni bajarishni murakkabligi shundan iboratki, 
parchinni o’z og’irligini ham hisobga olishga to’g’ri keladi. Vertikal holatda 
bo’lganda parchin og’irligi yig’ish jarayoniga yordam berar edi. Lekin bizni 
holatda buni aksi. 

---

212 
Parchinni oldindan biror-bir mexanizm yordamida ushlab baza detaliga 
o’rnatish mumkin. 
Lekin bu usul o’zining unumdorligi va ishonchlilik darajasi pastligi bilan 
yaxshi natija bermadi. Bundan tashqari parchinni texnologik jarayonni bajarishga 
mo’ljallangan uskuna ichida tiqilib qolish ehtimoli ancha yuqori. 
SHuning uchun biz misol tariqasida yangi bir usul asosida yaratilgan 
parchinlash texnologiyasini bajaradigan qurilmani ko’rib chiqamiz. Bu qurilma 
aylana xavo hosil qiladigan pnevmokallakdan iborat bo’lib u truba 2 orqali 
patrubka 3 bilan bog’langan. Baza detali 4 moslama 5 ga o’rnatilgan bo’ladi.
Bir kanal (trubka 3) parchinni uzatish uchun, ikkinchi kanal (vtulka 8) esa 
puanson sterjenini o’tishi uchun hizmat qiladi. Baza detali bilan patrubka 
o’rtasidagi oraliq masofa kerakligiga o’zgartirib turish mumkin. 
8.11-rasm. Parchinni baza detaliga yig’ish sxemasi. 
O’rnatiluvchi patrubka 3 da 2 ta kanal mavjud bo’lib chiqishda ular o’zaro 
birlashadilar.
Uskunani ishlash prinspi quyidagicha: 

---

213 
Orientasiya qilingan parchin pitateldan kamera ichida aylanma xavo ta’sirida hosil 
bo’ladigan ejeksiya hisobga pnevmokallakgni teshiklari tomon surilib harakat 
qiladi. Tashqaridan chiqayotgan aylanma xavo ta’sirida parchin aylanma 
ilgarlanma harakatlanadi. Bu harakatlar yig’indisi asosida parchin baza detali 
tomon axtaruvchi harakat sodir qilib baza detaliga o’rnatiladi. 
8.12-rasm. Avtomatlashtirilgan uskunani prinspial sxemasi.