Sh. N. Fayzimatov

L
S
S
L
x
/
2
1
0
4



(8.4) 
Bu erda δx
4
va δx
2
detal teshigi o’qini siljishi dopuski (val va vtulka); 
L
0
- yig’iladigan detal teshigi o’qi bilan baza teshigi orasidagi masofa; 
S
1
, S
2
maksimal radial zazor. 
L detal teshigi o’qi bilan baza o’qi orasidagi masofa. 
Ikki tomonlama yo’naltiruvchi baza sifatida foydalanilayotgan detal 
yuzalarining bir biriga to’g’ri kelishi bo’yicha bazalashtirilgan vtulka uchun u
4
burchak, u
2
va u
4
burchaqlar hisoblanadi.

---

200 
Yuqoridagilar asosan, o’rnatiluvchi baza sifatida detal yuzasi tanlanib u 
o’rnatish teshigi o’qiga perpendikulyar, yig’ish jarayonida gorizontal holda 
bo’ladi.
Ko’p xollarda yig’ish jarayonida baza detali moslamaga mustaxkam 
o’rnatilgan bo’lib, qolgan barcha kerakli birikmalar hosil qiladigan harakatlar 
manipulyator yoki robotlar yordamida bajariladi. Birikma hosil qiladigan detallar 
aniqligi ularni bazalashtirilishdan tashqari ko’zatuvchi mexanizmlarga qanday 
qisilganligiga, birikma detallarining fizik-mexaniq xossalariga ham bog’liq.
Mashina va mexanizmlarni ishlash faoilyati undagi detallar va birikmalar 
holatiga bog’liq, chunki ularda tashqi kuchlar ta’sirida talab etiladigan o’lchamlar 
chetlanishlar ko’zatiladi. Bu o’z navbatida yig’ish jarayonlariga ham bog’liq. 
Sababi, yig’ish jarayonida qo’yilgan xatoliklar oxir oqibatda mashina va 
mexanizmlarni xatoligiga olib keladi. SHuning uchun yig’ilayotgan birikmalarga 
yuqori talablar qo’yiladi.
Aniqlik bu mashina sifatini belgilovchi texnik-iqtisodiy ko’rsatkich 
hisoblanadi. Mahsulotga qo’yiladigan aniq talablar asosida mashinalar, ularni 
birikmalariga ham talablar qo’yilardi. Lekin shu narsani esdan chiqarmaslik 
kerakki har bir mahsulotga, uni ishlatish joyiga qarab har xil talabda detallar, 
birikmalar tayyorlanadi. Birikma va detallarni aniqligini ortib borishi o’z navbatida 
ishlov berish texnologiyasini ortishiga va ularni ishlab chiqarish tannarxini ortib 
ketishiga olib keladi. 
SHuning uchun kerakli aniqlikdagi detallarni, birikmalarni ishlab chiqish 
iqtisodiy ko’rsatkichlar asosida texnologik jarayonlarga bog’liq. 

---

201 
8.2-rasm. Val va vtulkani yuzalarini faskalari bo’yicha bir biriga birikishi. 
Demak, mashinasozlik korxonalaridagi mashina va mexanizmlarning 
aniqligi ularni tashkil etuvchi birikmalar, detallarni aniqligiga bog’liq ekan. 
Yig’ish jarayonida hosil bo’ladigan detallar tutashmas o’zining erkinlik 
darajasi qandayligiga qarab qo’zg’aluvchan va qo’zg’almas bo’ladi.
8.3-rasm. Valning vtulka teshigiga nisbatan so’ngi joylashishi. 
Agar qamrovchi detalning o’zgaruvchan o’lchamlarini A va A1, 
qamralanuvchi detalnikini esa V va V1 deb belgilasak u holda detallar 
tutashmasidagi oraliq va taranglik o’lchamlarning funksiyasi bo’lib 


1
1
,
,
,
B
B
A
A



(8.5) 
u holda detal o’lchamlarini oraliq masofaga bog’liqligini belgilovchi tenglama 
quyidagi ko’rinishiga ega:
1
1
1
1
B
B
B
B
A
A
A
A





















(8.6) 

---

202 
Silindrsimon detallar tutashmasi uchun A=D teshik diametri va V=d val 
diametri. 
;
1
;
1
1




