Sh. N. Fayzimatov

Boshqarish tizimlarining matematik tasnifi. 
Odatda BO da va BT elementlarida turli harakatlantiruChi kuchlar 
(vozmuщeniya) mavjud bo’ladi. Tashqi harakatlantiruvChi kuchlar kirish 
o’zgaruvChilari, kirish funksiyalari yoki kirish signallari deyiladi. 
1.8 –rasm. Avtomatik tizim. 
1.9 – rasm. Boshqaruv tizimining matematik ko’rinishi. 
Ko’pincha boshqaruvvazifalari haqida ma’lumot beruvchi turli o’lchov 
asboblarining signallari ABT da kirish o’zgaruvchisi bo’lib keladi. ABTmutloq 
aniq hollarda boshqaruv vazifalari haqida signal beruvchi o’lchov asboblaridan BT 
ga kiritilgan signallar avtomatik tizimning foydali kirish signallari deyiladi. 
Yuqorida aytilgan muloxazalardan EHM larning zamonaviy avtomatikadagi 
roli yaqqol ko’rinadi. Murakkab boshqaruv tizimlarini, ayniqsa ko’p sonli 
ob’ektlarni, yoki turli murakkab jarayonlarni boshqarishga mo’ljallangan 
boshqaruv tizimlarini tezkor hisoblash mashinalarisiz tasavvur qilib bo’lmaydi. 
SHuning uchun ham bugungi kunda avtomatikaning taraqqiyoti bilan uzviy 
bog’langan. Avtomatikada hisoblash texnikasidan murakkab avtomatik 
X
Y
X
Y
Boshqaruv 
maqsadi 
haqidagi 
ma’lumotlar 
manbai
Ma’lumotlarn
i qayta ishlash 
qurilmasi. 
(EHM)
Bajaruvchi 
qurilma
Boshqaruv 
ob’ekti
Boshqaruv 
natijalari 
haqidagi 
ma’lumotlar 
manbai 

---

31 
tizimlarning bosh elementlaridan biri sifatida, qolaversa turli avtomatik tizimlarni 
ishlab chiqish va ularda olingan natijalarni qayta ishlash maqsadida foydalaniladi. 
O’tish jarayonlari. 
Agar sistemaga ta’sir etuvchi g’alayonlanishlar bo’lmasa va rostlanuvchi 
kattalikning hozirgi hamda berilgan qiymatlari teng bo’lsa, rostlash sistemasi 
muvozanat holatda bo’ladi. G’alayonlovchi ta’sirlar esa sistemani muvozanat 
holatdan chiqaradi. yopiq, chetga chiqishlar prinsipi bo’yicha ishlaydigan 
avtomatik rostlash sistemasilarda avtomat rostlagich sezadigan tengsizlik paydo 
bo’ladi. Avtomat rostlagich rostlanuvchi ob’ektga nisbatan rostlovchining ta’sirini 
ishlab chiqaradi, bu esa o’z navbatida modda yoki energiya sarfining o’zgarishiga 
olib keladi. O’zgarish ma’lum vaqt davomida sodir bo’ladi, bu vaqt 
rostlash vaqti
deyiladi. Rostlanuvchi kattalikning vaqt mobaynida o’zgarishi o’tish jarayoni 
bo’lib, uning grafigi rostlash jarayonining egri chizig’i deyiladi. O’tish 
jarayonining shakli rostlash sifatining asosiy ko’rsatkichlaridan biridir. 
Rostlanuvchi kattalikning chetga chiqishlarsiz kamayib tebranishlarsiz, ravon 
o’tadigan egri chizig’i davriy bo’lmagan turg’un jarayonga xos bo’lib, odatda 
bunday xollarda rostlash jarayoni sekin o’tadi. Rostlanuvchi kattalikning qiymati 
berilgan qiymatidan ancha chetga chiqsa bu xol o’tish jarayonining bunday 
ishlashini maqsadga muvofiq emasligini ko’rsatadi. So’ngra avtomatik rostlash 
sistemasi harakatining tezligi oshirilsa, uning turg’unligi kamayadi, chunki 
signallarning sistemadan o’tishida kechikishi va tarkibiy elementlar dinamik 
hususiyatlarining nomuvofiqligi ko’zatiladi. 
Agar rostlanuvchi kattalikning chetga chiqish amplitudasi nol
:
gacha 
kamaytirilsa, uning egri chizig’i so’nuvchi tebranishli jarayonga tegishli bo’ladi. 
O’tish jarayonining bunday shakli qulaydir. Bu holda rostlash vaqti kam va 
rostlanuvchi kattalikning chetga chiqish amplitudasi kichik bo’ladi. Agar sistema 
harakati yanada tezlashtirilsa, o’tish jarayoni so’nmas tebranishli jarayon shakliga 
kirishi mumkin. Unda sistema hech qachon muvozanat holatiga kelmaydi, 
o’lchanayotgan kattalik esa doim berilgan qiymat atrofida tebranib turadi. 
Avtomatik rostlash sistemalarining vazifasi rostlanuvchi kattalikning chetga 

---

32 
chiqishini yo’qotishdan iboratligini e’tiborga olinsa, yoyiluvchi tebranishlar hosil 
bo’lishiga yo’l qo’yish mumkin emasligi ma’lum bo’ladi. Bunda chetga chiqish 
amplitudasi vaqt o’tishi bilan oshib boradi.