Sh. N. Fayzimatov

8.6 Mashina asboblari holatini diagnostika qilish. 
O’rtacha o’rtacha ish vaqti va moliyaviy resurslarning yo’qotilishiga olib 
keladigan o’rtacha ish vaqti turli sabablarga ko’ra yuzaga keladi, jumladan: 

nazorat qilish dasturidagi xatolar tufayli; 

nol nuqtalarini o’rnatish va o’rnatishdagi xatolar; 

operator xatolar; 

---

236 

kesish asboblarini tanlashda xatoliklar va ular to’g’risidagi axborotni 
kiritish; 

• nazorat qilish tizimi va elektr tizimining ishdan chiqishi; 

• bo’shliqlar miqdori va boshqalar. 
Tafsilotni qayta ishlash uchun ishchi jarayonni ishlab chiqishda 
kompyuterdan foydalanilganda, dasturiy xatolar va mashina o’rnatmalarini yo’q 
qilish mumkin, va monitor ekranida ishlash paytida asbob harakatlarini 
simulyatsiya qilish orqali kesish asboblari bilan bog’liq xatolar sezilarli darajada 
cheklanadi. Operatorning harakatlari (komponentlarning qo’l harakati va h.k.) 
oqibatida avariyalarning oldini olish uchun mashinaning kinematik zanjirlariga 
qo’shimcha xavfsizlik o’rnatgichlari qo’shiladi yoki chiqib ketish kuchlari 
darajasini ko’zatish uchun asboblarni kesish uchun diagnostika tizimlari ishlatiladi. 
Kesish asboblarining ulushi GPSning umumiy qobiliyasizligining 40% dan 
ko’proq qismini tashkil qiladi. Bu esa, quyidagi qarorlardan birini tezda amalga 
oshirish uchun ularning holatini nazorat qilish zarurligini ko’rsatadi (hozirgi 
ishlash): 

mashinani o’Chirish (eng oson va eng radikal usul); 

CNC apparatlarini boshqarish dasturini sozlash; 

asboblarni tartibga solish; 

ishChi moslamasining uChini almashtirish; 

moslashtirilgan nazorat bilan mashinaning besleme yoki ish chastotasi 
tezligini o’zgartirish; 

ishlov berish uchun mos bo’lmagan ishlov beriladigan mahsulotni 
almashtirish. 
Kesishni nazorat qilishning eng samarali usuli vositalari, ularning doimiy 
nazorat qilish (monitoring) hisoblanadi. Chiqib ketish vositasining hozirgi ishini 
tashxislash uchun barcha usullar asbobni va jismoniy hodisalardan foydalanib, 
asbobni kesish va jarayonini ko’zatib turuvchi asboblarni asoslangan to’g’ridan-
to’g’ri nazorat qilish usullariga bo’linadi. 

---

237 
To’g’ridan-to’g’ri nazorat qilish usullarida, asbob yostig’i bilan ishlov 
berish to’g’ridan-to’g’ri ishlash paytida o’lchanadi. Ularning bajarilishida 
asbobning yordamchi yoki bekami-ko’st zarbalari, asbobdan chiqib ketish yoki 
chiqib ketish qirralarining (tish) jarayondan foydalaniladi. 
To’g’ridan-to’g’ri kiyinish nazorati asboblari o’lchovlarning yuqori 
aniqligini ta’minlaydi va keng tarqaladi. Ushbu qurilmalardan ayrimlarining 
sxematik diagrammasini ko’rib chiqing. 
Optik qurilmalar 
yadrolarni kesuvchi asboblarni (matkaplar, musluklar) 
uzunligini hisoblash uchun ishlatilishi mumkin. Agar radiasiya manbai va qurilma 
ichiga o’rnatilgan fotosel orasida joylashgan asbob radiasiyaviy zonani qamrab 
olsa, bu uning "salomatligi" ni ko’rsatadi. Tekshiruv har bir ish zarbasidan so’ng 
yoki qismlarni qayta ishlash oralig’ida amalga oshiriladi. 
8.18-rasm. Qo’llab-quvvatlovchi asbob uzunligi nazorat qilish. 
Lazerli qurilmalar
asboblardagi xatolarni (yoki mashinada to’liq 
yo’qligini) aniqlashga emas, balki chiqib ketish tomonlarining geometriyasini 
o’lchashga ham imkon beradi (8.18-rasm). Ular, shuningdek, bir vaqtning o’zida 
bir nechta asboblarni boshqarish uchun, masalan, ko’p burchaqli burg’ulash 
boshlarida foydalanish mumkin. 

---

238 
8.19-rasm. Lazerli qurilmalarning texnologik imkoniyatlari: 
a
- chiziqli asboblarni 
o’lchash; 
b
- burg’ilash teshiklari va boshlarining radius va radiusini o’lchash; 
v
- 
zamonaviy geometriya o’lchash; 
g
- chiqib ketish tomonlarining to’g’riligidan 
sapmalarning o’lchami;
d
- tashxisni tashxislash. 
8.20-rasm. Kontaksiz boshqaruv uchun lazer qurilmasi:
a
- sxematik diagramma; 
b
– ko’rinish. 
Bunday qurilmalarda nazorat asosiy va chizilgan lazer yoki infraqizil 
nurlarining holatini ko’zatish va tahlil qilish asosida amalga oshiriladi (8.20-rasm). 
Qurilmaning optik triangulyasiya tamoyiliga asoslanishi. Yarimo’tkazgich lazer 1 
radiasiya tarqalib radiasiya pxotodiodes 4. uzatish prosessor 5 liniyada optikasi 3 
tomonidan to’plangan ob’ektini 6. ob’ekt ustida optikasi 2 qaratilgan ob’ekti va 
line 4 nur spot tasvir lavozimiga ko’ra, uning shakliga masofani qayd etiladi. 

---

239 
Kontaktli qurilmalar
sensorli sensorlardan
foydalangan holda asboblarni 
to’g’ridan-to’g’ri nazorat qilishni ta’minlaydi (8.21-rasm). Kontaktning "kutilgan" 
pozitsiyalari mashinaning mikroprosessori tomonidan hisoblab chiqiladi. Bunday 
sensorning ishlashi 
8.22-rasm. Aloqa sensorlari va problarini ishlatish: 
a
- asbobning uchi holatini tekshirish; 
b
- novda asboblarini tekshirish 
 
8.23-rasm. Matkapning yaxlitligini ko’zatish uchun qurilma diagrammasi.
Bir uchi bilan kontakti avtomat liniyalarda ishlatiladigan asboblarning 
ishlashiga o’xshaydi , bu erda aylanadigan uchi asbobning yaxlitligi to’g’risida 
signal sifatida hizmat qiladigan elektr palasini yopadi (8.23-rasm). Yuqoridagi 
sxemada burg’ulash boshining orqaga tortilish holati bilan radiusli tartibga 
solinadigan moslashuvchan plitalar 
2
bilan hub 1 qaytadi va agar asbob 
mustahkam bo’lsa, kontaktlarni 
3, 4
oChiladi. Matkap o’zi lib qolsa, kontaqlar 
yopiq qoladi, o’rni 6 energiya’ni saqlab qoladi va mashina nazorat qilish 
pallasida 
5
tugmasi ishlaydi. 

---

240