Sh. N. Fayzimatov

Ijrochi mexanizmlar 
avtomatik rostlash va boshqarish vosita- larining 
oxirgi zvenosi hisoblanadi. Ular boshqariladigan mexanizmning o’ziga ta’sir 
qiladi. Qo’llaniladigan energiya’ning turiga ko’ra ijrochi mexanizmlar uch 
guruhga: elektr, pnevmatik va gidravlik mexanizmlarga bo’linadi. Ijrochi 
mexanizmlarning elementlari tarkibiga klapanlar, drossellar, gidravlik va 
pnevmatik dvigatellar, pereklYuchatellar kiradi. 
Ijrochi mexanizmlarning ayrim elementlari sxemalarini ko’rib chiqamiz. 
Drossel (2.2-rasm, a) o’tish teshigining kesimini o’zgartirish hisobiga porshenning 
harakatlanish tezligini rostlash uchun hizmat qiladi. Drossel korpus 
1
va rostlash 
probkasi 
2
dan to’zi lgan. Suyuqlik yoki havo korpus teshigidan kiradi va probka 
bilan korpus orasidagi tirqishdan o’tadi. Teshikdagi probkani burib tirqish o’tish 
kesimining yo’zi rostlanadi. Drossel truboprovodga o’rnatiladi. 
Teskari klapanlar (2.2-rasm, b) havo yoki suyuqlikni bir yo’nalishda 
o’tkazish uchun hizmat qiladi. Klapan ham drossel kabi truboprovodga o’rnatiladi. 

---

72 
U korpus 
1,
klapan 
2,
prujina 
3,
qopqoq 
4
dan to’zi lgan. Bosim berilganda klapan 
2
qisiladi va truboprovodga sxemada strelka bilan ko’rsatilgan yo’nalishda havo 
kiradi.
Bosim berish to’xtatilganda prujina 
3
klapan 
2
ni dastlabki vaziyatiga 
qaytaradi va klapanning konussimon qismi teshikni ber kitadi. 
Saqlash klapani bosimni belgilangan chegaralarda tutib turish uchun hizmat 
qiladi. Saqlash klapanlari ortiqcha bosimni chiqarib Yuborish uchun ham 
ishlatiladi. Klapan (2.2-rasm, v) korpus 
1,
sharik 
2,
prujina 
3,
tirak 
4,
gayka 
5
dan 
tashkil topgan.
Klapanning o’tish teshigini sharik 
2
berkitib turadi. Sharikni prujina 
3
tutib 
turadi. Prujinaning tarangligi tirgak 
4
bilan rostlanadi. Bo’shliqda bosim 
belgilanganidan oshib ketganda prujina 
3
siqiladi va klapanni ochadi. 
Ijrochi mexanizmlar sifatida gidrodvigatellar, pnevmodvigatellar va 
boshqaruvchi elektr yuritmadan foydalaniladi. 2.2-rasm, 
g
da ikki tomonlama 
ishlaydigan porshenli pnevmodvigatelning sxemasi keltirilgan. Dvigatel shtuserlar 
1, 10,
chap qopqoq 
2,
manjetlar 
3, 4, 8,
porshen 
5,
gilza 
6,
o’ng qopqoq 7, shtok 
9
dan to’zi lgan. Bunday pnevmodvigatel katta ish kuchini hosil qiladi. Havoning 
kirishi va chiqishini ikkita klapan yoki zolotnik boshqarib turadi. 
Kichik masofaga siljitish uchun egiluvchan elementli pnevmo- dvigatellar 
ishlatiladi (2.2-rasm, d). Dvigatel shtuser 
1,
qopqoq 
2,
diafragma 
3,
korpus 
4,
prujina 
5,
vkladish 
6
va porshen 
7
dan to’zi lgan. Shtuser 
1
orqali o’ng bo’shliqqa 
bosim berilganda egiluvchan element - diafragma porshenni qisadi. Diafragmadagi 
qat-qat buralmalar diafragmaning cho’zilmasdan surilishiga imkon beradi. Bosim 
berish to’xtatilganda prujina 
5
porshen bilan shtokni dastlabki vaziyatiga qaytaradi. 
Bu turdagi dvigatellar to’zi lishi jihatidan juda oddiy, ishlatish uchun juda qulay. 
Ba’zi hollarda pnevmo- va gidrodvigatellarni birlashtirish variyanti kerak bo’ladi. 
Bunday qurilmaning sxemasi (2.2-rasm, 
e)
pnevmodvigatel 
1,
gidrodvigatel 
5,
teskari klapan 
4,
drossel 
3,
ish suyuqligi solingan bak 
2
ni o’z ichiga oladi. 
Pnevmodvigatel 
1
porsheni gidrodvigatel 
5
plunjerini suradi, gidrodvigatelda ish 
suyuqligi bir bo’shliqdan ikkinchi bo’shliqqa o’tadi. Teskari klapanlar 
4
suyuqlikni 

---

73 
kiritish, 
drossellar 
3
esa 
chiqarish 
uchun 
hizmat 
qiladi. 
Bu 
o’z 
navbatilaporshenlarning surilish tezligini rostlash imkonini beradi. 
2.2-rasm. Ijrochi mexanizmlar elementlari: 
a - drossel; 
b - 
teskari klapan; 
v -
saqlash klapani; 
g -
ikki tomonlama ishlaydigan 
porshenli pnevmodvigatel; y - egiluvchi elementli pnevmodvigatel; 
e
- pievmo va 

---

74 
gidrodvigatellarni birlashtirish sxemasi; 
j -
blok-kontaktli va elektromagnili 
klapan. 
Blok-kontaktli elektromagnitli klapan (2.2-rasm, 
j)
«Pusk-Stop» blok-
kontaktlari, elektromagnit 
2,
elektromagnit g’altaklari 
3,
o’zak-surgich 
4,
chiqarish 
klapani 5, kiritish klapani 
6,
kolodka 
1
dan tashkil topgan. Elektromagnit 
g’altagiga kuchlanish berilganda kiritish klapani 
6
ochiladi va chiqarish klapani 
5 
yopiladi. Siqilgan havo pnevmosilindrning bo’shlig’iga kiradi.
Klapan ochilgan paytda o’zak-surgich 
4
dagi kolodka 
1
kontaktlar 7 ni 
tutashtiradi. «Stop» knopkasini bosganda o’zak-surgich dastlabki vaziyatiga 
qaytadi. Shunda blok-kontaktlar ajraladi, kiritish klapani 
6
berkiladi va chiqarish 
klapani 
5
ochiladi.