Sh. Madayev., M. Kasimova

10-MAVZU. 
 
MANTIQ 
ILMINING 
PREDMETI, 
ASOSIY QONUNLARI.
TUSHUNCHA TAFAKKUR SHAKLI SIFATIDA 
148 
Mazmuni bo‘yicha tushunchalar, avvalambor, abstrakt va konkret tushunchalarga 
bo‘linadi. Konkret tushunchalarda predmet o‘zining belgilari bilan birgalikda fikr 
qilinadi. Abstrakt tushunchalarda esa predmetning belgilari undan fikran ajratib 
olinib, alohida aks ettiriladi. Masalan, «Inson», «Tabiat» tushunchalari – konkret 
tushunchalar, «Qahramonlik» (insonga xos xususiyatni aks ettiradi), «Go‘zallik» 
(borliqdagi predmetlarga xos xususiyatni ifoda qiladi) tushunchalari abstrakt 
tushunchalardir. 
Mazmuni bo‘yicha yana nisbatsiz va nisbatdosh tushunchalarni ham ajratish 
mumkin. Nisbatsiz tushunchalar nisbatan mustaqil, alohida mavjud bo‘lgan 
predmetlarni aks ettiradi. «Davlat», «Badiiy asar» ana shunday tushunchalardir. 
Nisbatdosh tushunchalar esa zaruriy ravishda bir-birining mavjud bo‘lishini taqozo 
qiladigan predmetlarni aks ettiradi. Masalan, «O‘qituvchi» va «O‘quvchi», «Ijobiy 
qahramon» va «Salbiy qahramon», «Sabab» va «Oqibat» tushunchalari nisbatdosh 
tushunchalar qatoriga kiradi. 
Ba’zi hollarda ijobiy va salbiy tushunchalar ham farq qilinadi. Ijobiy 
tushunchalarning mazmunida predmet unga xos belgilar orqali fikr qilinsa, salbiy 
tushunchalarning mazmunida predmet unga xos bo‘lmagan belgilar orqali fikr 
qilinadi. Masalan, «savodli kishi», «vijdonli kishi» – ijobiy tushunchalar, «savodsiz 
kishi», «vijdonsiz kishi» esa salbiy tushunchalardir. 
Biz yuqorida tushunchalarning bir qancha turlari bilan tanishib chiqdik. U yoki bu 
tushunchaning ana shu turlardan qaysilariga mansub ekanligini aniqlash unga 
mantiqiy tavsif berish demakdir. Masalan, «talaba» – umumiy, ayiruvchi, 
chegaralangan, aniq, nisbatsiz, ijobiy tushuncha; «A. Navoiy nomli O‘zbekiston 
davlat kutubxonasi» – yakka, to‘plovchi, chegaralangan, konkret, nisbatsiz, ijobiy 
tushunchadir. 
Tushunchalar o‘rtasidagi munosabatlar 
Ob’ektiv dunyodagi barcha predmet va hodisalar o‘zaro aloqada bo‘lganligi uchun 
ularni aks ettiruvchi tushunchalar ham o‘zaro ma’lum bir aloqalarda, 
munosabatlarda mavjud. Bu munosabatlar turli xil bo‘lib, ularni aniqlash uchun, 
avvalambor, taqqoslanadigan va taqqoslanmaydigan tushunchalarni farq qilish 
lozim. 
Taqqoslanadigan tushunchalar umumiy belgilarga ega bo‘lgan, mazmuni va hajmi 
jihatidan bir-biriga yaqin turgan tushunchalardir. Masalan, «paxtakor» va «dehqon» 
tushunchalari 
ana 
shunday 
taqqoslanadigan 
tushunchalar 
hisoblanadi. 
Taqqoslanmaydigan tushunchalar esa bir-biri bilan uzoq aloqada bo‘lgan, ko‘p 
hollarda moddiy yoki ideal bo‘lishdan boshqa umumiy belgiga ega bo‘lmagan 
predmetlarni aks ettiruvchi tushunchalardir. «Ijtimoiy progress» va «Zuhro 
yulduzi», «ideal gaz» va «go‘zallik» tushunchalari taqqoslanmaydigan tushunchalar 
deb hisoblanadi. Mantiqda faqat taqqoslanadigan tushunchalar o‘rtasidagi mantiqiy 

---