Sh. M. Narziyev sh. X. Kiikbonov

2.6. Ish lab c h iq a rish d a sh ovq in v a titrash
In so n n in g m av ju d b e sh ta sezgi a ’zosi ich id a esh itish o 'z ig a xos aham iyat 
kasb etadi A ynan eshitish o rq ali inson b o sh q a o d am lar bilan m u lo q o t qiladi, x av f- 
x atam i anglaydi v a o 'z m ad an iy atin i y u k saltirad i. In so n o 'z in in g eshitish sezg ilan
orqali to z a tov u sh larn i, aralash to v u sh lam i v a sh o v q in m farqlaydi T o za to vush bir 
xil chastotadagi sinusoidal teb ran ish lard an iboratdir.
Inso n n i o 'ra b turgan m u h itd a turli xil to v u sh lar m avjud b o 'lib , ularni inson 
eshitish a ’zosi y o rd a m id a eshitadi. T ovush fizik kattalik b o 'lib , faq at elastik 
m u h itd a (havo, suv, g a z v a b.) tarqaladi, v a k u u m m u h itid a to v u sh tarqalm aydi.
A ralash to vush bir n e c h a to z a to v u sh n in g y ig 'in d is id a n iborat. S hovqin esa 
h ar xil ch asto ta v a teb ran ish d ag i to v u sh lar aralashm asidir.
1660-yili R o b ert B oyl (1 6 2 7 — 1661 y y ) to v u sh tarq alish i uchun gazsim on 
suyuqlik yo k i q attiq jis m h olatidagi m u h it zaru rlig in i isbotlaydi. T ov u sh
tarq alish ig a sabab b o 'la d ig a n m u h itg a b o g 'liq h o ld a sh o v q in m exam k va 
aero g id ro d in am ik k o 'rin is h d a b o 'la d i.
T o v u sh q attiq lig i quyi chegarasi «B ell» deb belg ilan ad i. U telefon 
y aratilish in in g asoschisi A lek san d r G rey am a B ell (1 8 4 7 -1 9 2 2 y ) sh arafig a 
nom langan. O g 'r iq sezish birligi dB qabul q ilin g an (1 detsi bell= 1 d B = 0 ,l B) Inson 
b ir xil b o sim dagi, turli xil c h a sto ta v a qattiq lik d ag i to v u sh lam i e s h ita o la d i.
Inson q u lo g 'i 16 G s (esh itish n in g egri c h iz ig 'i 
gers -Gs
yoki 
kilogers-kGs
93

---

bilan ifo d alab ad i)d an 2 0000 G sg ach a b o 'lg a n tovush c h a sto ta la n n i eshitish 
q o b iliv atig a ega. Inson 800-4000 G s chastotali tovushlarni y ax sh i eshitadi, 16-100 
G s chastotali tovushlarni sezilarli d arajad a eshitadi
1861 y ili anatom ik olirn A lfo n so K orti (1 8 2 2 —1876y) in so n n in g eshitish 
a ’zo si- quloqni tekshirib, uning ishlash tartibini o 'rg a n ib chiqqan.
S h o vqinning in so n g a ta ’sirini fizio m an tiq iy baholash m aqsadida, u past 
chastotali (300 G s g acha), o 'r t a chastotali (3 0 0 -8 0 0 G s) v a yu q o ri ch asto tali (800 
G s dan Y uqori) sh o v q in larg a ajratiladi
Inson xoh kunduzi, xoh tunda. ish v aq tid a ham , dam o lish v aq tid a ham , 
u y q u d a ham m a ’lum d arajadagi shovqin t a ’sirid a b o 'la d i M asalan. b arg lam in g
shitirlashi 10-40 dB, so atn in g chiqillashi quloqdan I m u zo q lik d a 25-35 dB, 
uxlayotgan o d am n in g nafas olishi 25 dB atrofida, oddiy s o 'z la s h u v v a q ti d a -5 0 - 6 0
dB, qattiq baqirib s o 'z la s h g a n d a - 7 5 dB, 100 k m /so at te z lik d a harak atlan ay o tg an
y engil a v to m o b il-1 10 dB, reaktiv sam o ly o t-1 2 0 -1 3 0 dB to vush intensivligidagi 
shovqin hosil qiladi
Inso n n in g doim iy yu q o ri inten siv lik d ag i shovqin t a ’sirid a b o 'lis h i uning 
s o g 'lig ig a t a ’sir etadi, u te z ch arch ay d i, p six o m an tiq iy reak siy a tezligi kam ayadi, 
xotirasi susayadi S hun in g d ek , shovqin in so n n in g diqqatini b ir jo y g a ja m la s h ig a
x a la q it qiladi, h arak atn in g aniqligini v a m u vozanatini buzadi, to vush v a y o ru g 'lik
sig n allarin i qabul qilish q obilivatini susaytiradi va n a tijad a turli xil b ax tsiz 
h o d isa la m in g kelib ch iq ish ig a sabab b o 'la d i. B undan tashqari sh o v q in qon 
b o sim m in g
o sh ish ig a, 
k o 'z
q o ra c h ig 'in in g
ken g ay ish ig a, 
o sh q o zo n -ich ak
fao liy atin in g bu zilish ig a, y urak va to m ir u n sh in in g tezlashiga, asab tizim in in g
buzilishiga, uyqusizlik sodir b o 'lis h ig a v a eshitish q o b iliy atin in g su say ish ig a ham
olib keladi A y n iq sa inson q u lo g 'i esh itm ay d ig an sho v q in lar, y a ’ni in frato v u sh lar 
(tovush chastotasi 16-20 G s dan kichik sh o v q in lar) v a u ltra to v u sh la r (tovush 
chastotasi 2 0000 G s dan katta) inson so g 'lig ig a k atta t a ’sir k o 'rsatad i