Sh. M. Narziyev sh. X. Kiikbonov

Harakat koordinatalarining kelishishida sodir bo'ladigan nuqsoniar
U yoki bu 
harakatni bajamvchi muskullar bosh miyaning har xil harakatlanuvchi m arkazlandan 
boshqariladi K o'pchilik odam larda bir markazlarning faoliyati yetarsiz darajada
4 6

---

kelishilm asdan kechadi, natijada murakkab kom bm atsiyalashgan harakatlardan 
tashkil topgan ishchi usul va operatsiyalam i bajarishda ayrim uzilishlarni kuzatish 
mumkin: vaqti-vaqti bilan ishchi o'zini yo'qotadi, ayrim harakatlam i qo'yib 
yuboradi Bunday holatlarda harakatlam ing kelishilm aganligi em otsional uyalishdagi 
e ’tibor va holat nuqsonlari bilan q o ‘shiladi. K oordinatsiyaga ega bo'lm agan 
harakatdagi odam lam i baxtsiz hodisa xavfi b o'lgan ishlarda iloji boricha ishlatmaslik 
m aqsadga m uvofiqdir, ayrim hollarda ulami boshqa ishga o 'tkazish lozim.
A n im a s
tashqi 
qo ‘zgatuvchiga 
nisbatan 
о tkir 
em otsional 
reaksiya.
Yengiltaklik, oqibatlarini o'ylam aslik, bajarishdagi shoshm a-shosharlik, o'ylash 
jarayonlarim ng yuzaki xarakteri, fikrlash doirasining y o 'q lig i ishda xatoning 
bo'lishiga olib keladi.
Bunday ishchilam ing xavfsizligi uchun maxsus kuzatuv lozim, qayerda 
him oyalanish tez va aniq harakatlanish qobiliyati bilan ta ’m inlanadigan bo'lsa, ulami 
jo 'n atish mum kin bo'lm aydi.
Ichkilikka, 
chekiivchilikka moyiUik.
Ishdan 
qoniqm aslik, 
unga nisbatan 
qiziqishning yo'qligi. Odam ish bilan qiziqmasa, qoniqish hosil qilmasa, harakat va 
usullam i aniq bajarishga psixom antiqiy to 'g 'r i m oslashishga va o 'z e ’tibonni 
janilashga noloyiq bo'lganda uning xulqi ishonchsiz xarakterlanadi, e ’tibori esa 
parishon bo'ladi
Shuning uchun m ehnat xavfsizligi nuqtayi nazaridan, bir tom ondan, inson 
o'zining qiziqishi va moyilligini qanoatlantiradigan ish tunni qabul qilishi juda 
muhim. Boshqa tomondan, jam oadagi butun vaziyat o 'z faoliyatida keraklicha 
qiziqish nam oyish qilm aydiganlarga yaxshi ta 's ir qilishini kuzatish kerak.
Ikkinchi guruhga kiruvchi psixom antiqiy omillarga: ish jarayonining ma lum 
davrida paydo bo'ladigan va bir necha soat yoki m inutlarda hisoblangan qisqa vaqt 
ichida odam xulq-atvoriga ta ’sir qiladigan om illar kiradi. Bularga tajribasizlik, 
ehtiyotsizlik v a charchash kabi om illar kiradi.
Tajribasizlik - ish joyida ishchining butun xulqiga ta 's ir qiladi va ish jadalligi, 
sur’ati v a bir maromliligi bilan ifodalanadi. Tajribasiz ishchi texnikaning har xil 
kam chiliklardan paydo b o 'lg an ishdagi uzilishlarga, atrof-m uhitning yom on ta ’siriga
47

---

tez m oslashishga yo'I topa olmaydi, k o 'p charchaydi va buning bilan o 'z ishining 
xavfsizligini kamaytiradi.
Ishchilam ing malakasi v a ustaligini oshirishning ilm iy asoslangan usullari, 
nafaqat ularning mehnat natijalariga faol ta ’sir qiladi, balki ishning xavfsizligiga 
yordam beradi.
Ehtiyotkorsizlik
- bu shunday omilki, qandaydir vaqt ichida bironta ishchining 
yoki butun jam oaning xavfga n o to 'g 'ri munosabatda bo'lishidan baxtsiz hodisa xavfi 
ostida qolishini kuchaytiradi
Bunday x av f ostida qolishni kam aytinshning birdan-bir usullari xulqdagi 
beg'am likni yengish, kasbiy yetuklik v a ongli o 'z -o 'z in i boshqarishni vujudga 
keltirishdir
Charchash -
organizm dagi har xil buzilishlar oqibatidir, asosan o g ‘ir holatlarda 
u baxtsiz hodisalar xavfi ostida qolishni kuchaytiruvchi patom antiqiy kelib chiqishlar 
deb ataladi 
Haddan tashqari charchashdan qutilish uchun ta ’til berish, yoki 
davolanishgajo natish yoki boshqa ishga o 'tkazish lozim.
Ish jarayoni nafaqat o jiz odamni charchatadi, balki normal bardoshli odamni 
ham charchatadi. Charchash murakkab fiziomantiqiy jarayonlar natijasida paydo 
bo'ladi.
Charchashning fiziom antiqiy va psixik turlari mavjud. Fiziom antiqiy charchash 
hammadan oldin asab tizinnda muskul faoliyati natijasida bo'shatiladigan mahsulot 
ajralishi bilan ifodalanadi.
P sixik charchash
- markaziy asab tizimining haddan ortiq yuklanish holatidir. 
Psixik charchash sezish chegarasida bilinadi, qo'zg'alishni past o'quvchanlikda; 
e’tibom i to'plash qobiliyatm ing pasayganligida, asosan, ishlab chiqarish jarayonida 
ishchini jalb qiluvchi ixtiyoriy bo'lm agan e ’tibor kuchayadi; eslash qobiliyatining 
pasayishi, xotiraning vaqtinchalik buzilishi ishchiga m ashina ishida to'satdan bo'lgan 
to'xtashda o'zining kasbiy bilim v a uddaburonligini kerakli tezlikda qo'Ilashga yo'I 
qo'ymaydi; kechikib o 'y lash d a u noaniq bo'ladi, o 'zining kritik xarakterini, 
epchilligini, kengligini yo'qotadi; emotsional hayotda - depressiya kuchaygan 
qo'zg'alish hodisasini paydo qilishi mumkin va em otsional noturg'unlikka tushadi;
48

---

sensom otor koordinatsiyani ta ’miniovchi asab funksiyasi faoliyati uchun to 'siq lar 
yaratishda ham da tashqi ta ’sirlarni kechiktirib qabul qilishda nam oyon bo'ladi.
M ehnat xafvsizligi uchun bunday o'zgarishlam m g davriyligini kuzatish juda 
muhim aham iyatga ega.
Ilmiy izlanishlar shuni ko'rsatadiki, sm ena davom ida charchash hodisasining 
yuqori nuqtaga chiqqan davrining boshlanish payti va uning davom iyligi ishning 
xarakteriga, ish sharoitiga va ishchining fizik rivojlanganligiga bo g 'liq Bu davrlar 
mehnat faoliyatining fiziom antiqiy va psixik kritik nuqtalari hisoblanadi. Xuddi shu 
davrda psixik funksiyaning eng k o 'p ifodalangan o'zgarishlarini kuzatish mumkin, 
aynan bu vaqt ichida ko'pchilik baxtsiz hodisalar sodir bo'ladi. Charchash holatini 
kamaytirish mumkin Agar ish jarayonida qisqa tanaffuslar k o 'z d a tutilsa, qaysiki 
faol dam olish rejalashtirilsa. Samarali tadbirlar asab-psixik bo'shatish xonalanda va 
hayot tarzini to 'g 'ri tashkil qilishda am alga oshirilishi mumkin.
Toiiqishning oldini olishda qulay ishchi holat (vaziyat) va to 'g 'ri joylashtirilgan 
ish joyi katta rol o'ynaydi.
M uskullam ing faol kuchlanishi minimumi hisobiga ushlab turiladigan, erkin, 
tarang bo'lm agan holatlar 
qulay vaziyat
deb ataladi.
Fiziom antiqiy jihatidan ju d a m a’qul poza o'tirib-turib ishlash, bunda ishchining 
o 'zig a qulay pozani tanlashga, ishlovchi m uskullar uchastkalarda qon aylanishini 
tiklashga vordam beradi. Bunday poza bir xil ishlarda alohida ko'rsatiladi.
Baxtsiz hodisalam ing yakka xavfi ostida qolishini kuchaytiruvchi doimiy 
om illar qaloriga ichkilikbozlik kiradi. Ichuvchi odam har doim va har qanday ishda, 
ko'p jihatdan baxtsiz hodisa paydo bo'lish xavfi ostida bo'ladi. Hattoki kam 
m iqdorda iste’mol qilish ham, baxtsiz hodisalar ehtimolligini oshiradi, bundan 
tashqari, ichkilik odam ning asab tizimi faoliyatiga v a fe’l-atvonga ta ’sir qiladi
V atanim izdagi vax o rijiy mamlakatlardagi statistik m a’lum otlar shunga guvohlik 
beradiki, ichkilik ta ’sirida paydo bo'lgan xavf ostida qolishning oshishi, qandaydir 
o g 'ir oqibatlar bilan bog'liq, baxtsiz hodisalam ing sodir bo'lish id a ichkilik halokat 
keltiruvchi rol o'ynaydi.
49

---

M astlik holatini almashtiruvchi ruhsizlik va pachoqlik ham ishchining baxtsiz 
hodisa xavfi ostida qolishini ancha oshiradi
Ichkilik iste’mol qilishdan paydo bo'ladigan ta ’sir ostida insonning tashqi 
dunyodagi psixik jarayonlar bilan aloqasi susayadi, keyin esa butunlay buziladi 
(qisman zehn tormozlanadi, e ’tiborni ongli boshqarish xususiyati y o ‘qoladi). Psixik 
jarayonlar betartib xarakter kashf etadi: qaram a-qarshi hissiyotlar shodlik va nafrat 
hech qanday sababsiz biri boshqasini almashtiradi, fikrlash jarayonida bo'sh liq paydo 
boladi, fikrlashning mantiqiy xarakteri yo'qoladi 0 ‘z navbatida, bunday holatda 
nafaqat x avf ostida qolishning kuchaygan darajasi boshlanadi, balki odam ning o 'zi 
vaqtincha ish qobiliyatini yo'qo tad i va atrofdagilar uchun xavfli b o ia d i.
Doimiy ravishda spirtli ichimlik iste’mol qilish organizm ning qarshiligini 
pasaytiradi, binobarin unda har xil kasalliklar paydo b o'lishi mumkin, ayniqsa 
yuqumli kasalliklar vujudga keladi.
Ichkilik bilan zaharlangan organizm ga ayrim kasbiy kasalliklam i olib keluvchi 
sanoat zaharlari kuchli ta 'sir qiladi.
Ichkilik va zaharli m oddalar organizm ga tushib unga kom pleks ta 'sir qiladi va 
ko'pchilik holatlarda o g 'ir zaharlanishga olib keladi Ichkilik is gazining zaharlovchi 
ta ’sirini kuchaytiradi.
Ichkilik va alohida davolovchi dorilarning aralash ta 'siri ham organizm ga zarar 
olib keladi Bundan tashqari, ayrim kimyoviy moddalam ing k o 'p miqdori ichkilik 
ta'siri ostida b o'lgan organizm ga kuchli zaharlovchi ta ’sir ko'rsatadi. Ichkilikbozlik 
davlatga katta darajada ijtimoiy va iqtisodiy zarar keltiradi.