Sh. M. Narziyev sh. X. Kiikbonov

1. Sangviniklar:
kuchli, barqaror, harakatchan Bunday kishilarda miya yarim
sharlaridagi qo zg'alish va tormozlanish jarayoni kuchli bo'ladi U lar hayotda 
ishchan, quvnoq va ancha shoshqaloq bo'ladilar.
2. Flegm atiklur:
kuchli, barqaror, kam harakat tip 
Bu toifa odam larda 
qo 'zg 'alish lar kuchli, barqaror, lekin harakatlar sekinlashgan bo'ladi. Bunday 
odam lar tabiatiga ko'ra, tinch, osoyishta, xotirjam , sabr-toqatli v a mehnatkash 
bo'ladilar
44

---

3. Xoleriklar:
kuchli, o ‘ta q o'zg'aluvchan, beqaror. Bunday toifadagi kishilar 
g'ayratli, te zta 'sirlan u v c h an v ajizz ak i bo'ladilar.
4. M elanxoliklar:
bo'shang tip. Bu tipga g'ayratsiz, hayotdan doim nolib 
yuradigan, hafsalasiz kishilar kiradi.
O dam lar asab tizim ining turlari har xil bo'lganligi tufayli ulardan bir xil xulqni. 
atrofdagilarga, buyum larga nisbatan bir xil munosabatda b o iis h n i talab qilib 
b o im a y d i. Bu bolalam ing charchash darajasiga, normal ish qobiliyatining tiklanish 
vaqtiga ham bog'liq.
Inson faoliyati (ish qobihyati)ning samaradorligi psixik 
kuchlanishning 
darajasiga asoslanadi.
Psixik kuchlanish m a’lum chegaragacha m ehnat natijalariga ijobiy ta ’sir qiladi. 
Faollashishning kntik darajagacha ko 'tan lish i, m ehnat natijalarm ing pasayishiga, 
b a ’zan ishchanlikning to 'liq yo'qo lish ig a olib keladi 
Psixik kuchlanishning 
m e’yoridan oshgan shakii chegaradan chiqish deyiladi.
Insonning normal yuklanishi maksimal yuklanishga nisbatan 40-60 % dan 
oshmasligi kerak, y a ’ni yuklanish chegaradan oshganda ish qobiliyatining pasayishi 
kuzatiladi.
Psixik kuchlanishning chegaradan chiqqan shakllari psixik faoliyatning har xil 
qiyofada nam oyon bo'lishiga olib keladi, birinchi navbatda insonga xos yakka psixik 
ish qobiliyati darajasining pasayishiga olib keladi. Psixik kuchlanishning ju d a aniq 
ifodalangan shakllarida harakat koordinatsiyasi va chaqqonligi yo'qoladi, balki 
harakatning sam arasiz shakllari va boshqa salbiy holatlar paydo boladi. Ishchilam ing 
xatti-harakatini to 'g 'r i tashkil qilishda, ish xavfsizligi tajnbasm i ishlab chiqarishda, 
yaxshi 
psixom antiqiy 
sharoitlam i 
yaratishda 
katta 
rol 
(aham iyat) 
mehnat 
psixofiziologiyasi va alohida m ehnat xavfsizligi psixologiyasiga tegishlidir
M ehnat jadvalim ng (kundalik v a haftalik) to 'g 'ri tuzilishi charchoqning oldini 
olishda ta'sirchan vositadir. Inson tanasidagi biologik faollik sutka davom ida 
taxminan 
M
harfi shaklida kuchayib va susayib turadi. Kechasi sustlashgan biologik 
faollik tonggi soat 04:00 lardan boshlab ko'tarila boshlaydi v a ertalabki 07:00-08:00 
larda eng yuqori darajaga ko'tariladi. Bu holat soat 10:00-11:00 largacha saqlanadi,
45

---

soat 12:00-14:00 gacha faollik susayib, soat 16:00-17:00 Iardan u yana ko'tarila 
boshlaydi va soat 20:00-21:00 largacha davom etadi. Soat 21:00 larda biologik faollik 
ancha susayib, soat 23:00 larda eng past darajada bo'ladi va tonggi soat 04:00 gacha 
davom etadi Shuning uchun kuchli aqliy mehnatni talab etadigan fanlam i dastlabki 
soatlarga qo'yish kerak
Ish qobiliyati kun m obaynidagina emas, hafta davom ida ham o'zgarib turadi. 
H afta mobaynida ish qobiliyatini kuzatish, uning har xil bo'lishini ko'rsatdi. Shanba 
va yakshanba kunlaridagi dam olishlar hisobiga dushanba kuni organizm ning ish 
sharoitiga moslashishi qiyinroq bo'ladi Haftaning chorshanba va payshanba kunlari 
ishchanlik eng yuqori nuqtasiga chiqadi Jum a kunidan ishchanlik yana asta-sekin 
pasaya boshlaydi
Bu muammolar haligacha bizning milliy adabiyotlarim izda voritilm agan 
Shuning uchun bu m asalalarga to 'liq to'xtalib o'tam iz.
Ishlovchilarning baxtsiz hodisalar xavfi ostida qolishini kuchaytiruvchi omillam i 
ikkita katta guruhga bo'lish mumkin: ishchilam ing xavf ostida qolishini barqaror 
ko'taruvchi om illar va ishlovchilarning xavf ostida qolishini vaqtincha ko'taruvchi 
omillar.
Birinchi guruh orrullariga quyidagilar kiradi: insonning asab tizim ida yoki 
boshqa a ’zolarida doimiy funksional o'zgarishlar, kasallik fe’li yoki shunga yaqin 
holatga ega bo'lganda Bularning ichida bir qator qattiq patom antiqiy o'zgarishlar 
ajratiladi, vaholanki bular ish qobiliyatining to 'la vo'qolishiga olib kelmasada. xulq- 
atvorga ta 'sir qiladi va xavf ostida qolishni kuchaytiradi.
Ishchining baxtsiz hodisa xavfi ostida qolishi. Asab tizimi oliy bo'lim lari 
harakatlanuvchi m arkazlan bilan senson o'rtasidagi aloqalam ing buzilishi Shunday 
o'zgarishlar oqibatida inson sezish organlari bilan qabul qiladigan tashqi ta s im i aniq 
va tez fahmlashga loyiq emas, y a m ko'pchilik baxtsiz hodisalar sodir bo'lishida 
funksional buzilishlar bosh rol o'ynaydi