Ш. А. Маннонов номли “ёш бухгалтерлар клуби”

III ШЎЪБА 
АГРАР СОҲА КОРХОНАЛАРИДА МОЛИЯ-КРЕДИТ МЕХАНИЗМИ 
ВА СОЛИҚҚА ТОРТИШНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ 
SOLIQ MADANIYATI – SOLIQQA TORTISH TIZIMINING 
MUHIM ELEMENTI 
 
Vafoev A.U. – ToshDAU, assistent 
Xidirov J. Q – ToshDAU talabasi
Soliqlar – bu bizning taraqqiy etgan 
jamiyatda yashash imkoniyatimiz bahosidir. 
Oliver Uendell Xolms 
 
Soliqlar – mamlakat xazinasini to‗ldirib, xalqimiz farovonligi va 
xavfsizligini ta‘minlashga xizmat qiladigan muhim manbadir. Bugungi kunda 
ko‗pchilik fuqarolarimiz buning mohiyatini chuqur anglab yetishi, ushbu 
jarayonning izchilligini ta‘minlashda soliq to‗lovchi nima uchun, qachon va 
qancha miqdorda soliq to‗lashi lozimligini, to‘langan soliqlar nimalarga 
sarflanishini bilishi muhim o‗rin tutadi.
Soliqlar mamlakat iqtisodiy salohiyatining asosi bo‗lgani uchun ularni o‗z 
vaqtida to‗lash har bir fuqaroning konstitutsiyaviy burchidir.
O‟zbekiston 
Respublikasi 
Konstitutsiyasining 
51-moddasida: 
“Fuqarolar qonun bilan belgilangan soliqlar va mahalliy yig‟imlarni 
to‟lashga majburdirlar”, - deb belgilangan. Demak, soliq to‘lash bizning 
konstitutsion burchimiz hisoblanar ekan. Qonun bilan belgilangan soliqlar va 
mahalliy yig‘imlarni to‘lash borasidagi konstitutsiyaviy majburiyat jamiyatda 
yashayotgan va davlat faoliyatining natijalaridan foydalanayotgan inson va 
fuqaroga eng oddiy talabdir. 
Soliq kodeksining 12-moddasida ―soliq‖ tushunchasiga quyidagicha ta‘rif 
berilgan: ―Soliqlar deganda ushbu Kodeksda belgilangan, muayyan miqdorda 
undiriladigan, muntazam, qaytarib berilmaydigan va beg‘araz xususiyatga ega 
bo‘lgan, budjetga yo‘naltiriladigan majburiy pul to‘lovlari tushuniladi‖. Yoki 
oddiy qilib tushuntiradigan bo‘lsak, yuridik va jismoniy shaxslar 
daromadlarining ma‘lum bir qismini davlat budjetiga majburan undirish 
hisoblanadi. Soliq to‘lovi majburiyat emas balki fuqorolik burch sifatida 
shakllantirilish muhum vazifalardandir. 
Shveysar iqtisodchisi J.Sismondi ta‘rifi bilan aytganda ―Soliq bu – bir 
tomondan yo‘qotish va shu bilan birga ne‘mat hamdir, agarda shu yo‘qotish 
orqali davlar bizga foyda keltirsa. Fuqarolar soliqqa mukofotdek qarashlari 
kerak, ya‘ni davlat ularning shaxsi va mulkini himoyalashga berilgan mukofoti 
sifatida qarashlari kerak ‖. 

---

84 
Ammo soliqlarning taqdiri haqida ko‘pgina soliq to‘lovchilar to‘liq 
ma‘lumotga ega emaslar. Ularning nazarida soliqlar yo‘qotilgan to‘lovlar 
sifatida, soliq organlariga esa tadbirkorlar va ishbilarmonlarning faoliyatiga 
to‘sqinlik qiluvchi, shu to‘lovlarni ―urib‖ oluvchi subyektlar sifatida qaraydilar. 
Bunday qarash bozor mexanizmi hamda huquqiy mexanizm to‘la rivojlanmagan 
joylarda mavjud bo‘ladi. Boshqaruv organlari, ayniqsa joylardagi boshqaruv 
organlari 
soliq 
to‘lovchilarga 
ular 
to‘layotgan 
soliqlar 
qayerga 
sarflanayotganligi haqida axborot bermaydilar. Shu sababli soliq to‘lovchilar 
nafaqat soliq to‘lashdan bosh tortadilar, balki bu organlarga ishonchsizlik 
bildiradilar, ularning mablag‘lari to‘g‘ri taqsimlanmaganligiga shubha bilan 
qaraydilar. Oxirgi vaqtlarda esa xatto iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda ham 
soliq to‘lash hissi yo‘qolib borayotganligi, ya‘ni soliq xizmati organlarini 
aldagan holda soliqlarni to‘lamaslik, daromadlarni yashirish kabi holatlar 
namoyon bo‘lmoqda.
Soliq siyosatining kuchli fiskalligining yana bir sababi, soliqqa 
tortiladigan yashirin daromadlarning ko‘pligi, yashirin iqtisodiyotning 
mavjudligi va soliq to‘lash madaniyatining yaxshi shakllanmaganligidir. Bu esa 
asosan soliq yukining halol soliq to‘lovchiga nisbatan yuklatilishiga olib keladi. 
Natijada quyidagi paradoks hosil bo‘ladi: davlat soliqlar ko‘p yashirilganligi 
uchun soliqlar fiskalligini oshirishga majbur bo‘ladi, soliq to‘lovchilar esa 
soliqlar juda fiskalligi tufayli soliq obyektlarini yashirishga majbur bo‘ladi. 
Bunday biri-biriga ishonchsizlik vaziyatida esa iqtisodiyotni rivojlantirish 
maqsadining amalga oshishidagi qiyinchiliklar kelib chiqadi.
Ushbu muammoning hal qilinishi bizningcha, ko‘pgina iqtisodiy 
muammolarning hal qilinishiga olib keladi. Shu o‘rinda shuni ta‘kidlash 
lozimki, yashirin daromadlarni va yashirin iqtisodiyotni kamaytirish va soliq 
madaniyatini shakllantirish uchun quyidagi holatlar e‘tiborga olinishi lozim:
- mehnat qilish va daromadga ega bo‘lish uchun iqtisodiy imkoniyat va 
mexanizmlarning yaratilishi; 
- soliq to‘lash zaruratini anglatadigan yana bir muhim omil bu soliq 
to‘lovchilar (inson) tomonidan to‘lanayotgan soliqlarning nimalarga 
ishlatilayotganligi va bu xarajatlarning iqtisodiyot va jamiyat rivojlanishi uchun 
qanchalik ahamiyatli ekanligi to‘g‘risida aniq tasavvurga ega bo‘lishi va buni 
amalda ko‘rishidir.
Hozirgi 
paytda 
soliq 
tizimining 
va 
soliq 
siyosatining, 
soliq 
qonunchiligining shaffof bo‘lishi kerakligi to‘g‘risida munozaralar ketmoqda. 
Davlatning soliqqa tortish borasida tegishli siyosatini ishlab chiqish maqsadida 
soliqlardan ommaviy qochish masalalarini kompleks o‘rganish va ilmiy 
izlanishlar olib borish lozim. 
Soliqlarni undirishni tashkil qilishda nafaqat nazorat va moliyaviy 
jazolarni kuchaytirish orqali, balki adolatli darajada soliqqa tortishni tashkil 
qilish orqali yuzaga keladigan soliq to‘lash madaniyatini shakllantirish, ya‘ni 

---

85 
soliq organlari va soliq to‘lovchilar o‘rtasidagi munosabatlarni yaxshi tashkil 
etish, korxonalarda soliq to‘lovlarini optimallashtirish kabi jihatlari o‘z rivojini 
topmagan.
Ushbu vazifalarni bajarishda fuqarolarning soliq madaniyatini yanada 
oshirish muhim ahamiyat kasb etadi. Soliq madaniyati fuqarolar va yuridik 
shaxslarning sohadagi islohotlar, yangilik va o‗zgarishlardan vaqtida 
xabardorligidan boshlanadi.
O‗zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‗mitasi tomonidan bu masalaga 
alohida e‘tibor qaratilmoqda. Jumladan yoshlarimizning soliq tizimi va 
qonunchiligi bo'yicha savodxonligini oshirish, ularda tegishli ko'nikma hosil 
qilish soliq targ'ibotidagi eng maqbul usuldir. Davlat soliq qo'mitasi ana shu 
holatni inobatga olgan holda Oliy va o'rta maxsus ta`lim, Xalq ta`limi 
vazirliklari bilan hamkorlikda maktablar, kasb-hunar kollejlari hamda oliy ta`lim 
muassasalarining noiqtisodiy yo'nalishlarida soliq savodxonligi bo'yicha maxsus 
o'quv rejalari ishlab chiqib, ushbu rejaga muvofiq, maktab o'quvchilari uchun 
qator darsliklar yaratildi. Jumladan ―Iqtisod va soliq alifbosi‖ boshlang‗ich sinf 
o‗quvchilariga mo‗ljallangan bo‗lsa, ―Iqtisod va soliq saboqlari‖ni 5-7 sinf, 
―Soliqqa tortish asoslari‖ni 8-9 sinf o‗quvchilarga, noiqtisodiy yo‗nalishdagi 
oliy ta‘lim muassasalari talabalari uchun esa ―Soliq va soliqqa tortish‖ darsligi 
yaratilganligi, mazkur yo‗nalishda tashkil etilgan oliy ta‘lim muaassasalari 
o‘rtasida tashkil etilgan ―Soliq bilimdonlari‖ respublika ko‗rik-tanlovi yoshlarda 
soliq madaniyatini yuksalishida eng samarali yo‘l deb hisoblayman. 
Qo‗mita tizimida tashkil etilgan axborot xizmati va soliqqa oid nashrlar 
nafaqat tadbirkorlik subyektlari, balki har bir xonadonga kirib borishga, 
aholining soliq madaniyatini yanada yuksaltirishga xizmat qiladigan omillardan 
biridir. 
Soliqqa oid maqola, ko‗rsatuv va eshittirish tayyorlash alohida bilim, 
ko‗nikma va yondashuv talab etilganligi uchun soha mutahasislarini jalb qilgan 
holda markaziy va mahalliy ommaviy axborot vositalari orqali soliqlarning 
davlat budjetining shaklanishida hamda aholi farovonligiga qay darajada ta‘sir 
etishini markaziy va mahalliy ommaviy axborot vositalari hamda mobil 
telefonlarda ko‘rishga qulay tasirchan, hikoyali video roliklar orqali targ‘ib etish 
samarali yo‘llardan yana biridir. 
O‘zbekiston Respublikasi Davlat Soliq Qo‘mitasining Soliq.uz sayti 
ko‘plab me‘yoriy-huquqiy hujjatlar, interaktiv hizmatlarni o‘zida mujassam 
etadi. Lekin foydalanuvchilar soni juda kamligini inobatga olib, har bir ijtimoiy 
tarmoqda ushbu saytning mavjud ko‘plab imkoniyatlarini targ‘ib etish lozim.
Moliya vazirligining hisobot ma‘lumotlariga qaraganda, davlat budjeti 
daromadlarining asosiy qismini soliqlar va majburiy to‘lovlar tashkil etadi. 
Bizning nazarimizda, soliqlarning qayta ekvivalentligi yaqqol ko‘rinmaydi, 
lekin maorif, madaniyat, iqtisodiyot, ommaviy axborot vositalari, sog‘liqni 
saqlash, sport, aholini ijtimoiy himoya qilish, markazlashtirilgan investitsiyalar, 

---

86 
davlat boshqaruvi organlari hamda sudlar, prokuratura organlari, Adliya 
muassasalarini saqlashga va boshqa barcha xarajatlar davlat budjeti daromadlari 
evaziga amalga oshiriladi. Misol uchun, 2014-yilda birgina ijtimoiy soha va 
aholini ijtimoiy qo‘llab – quvvatlash uchun sarflangan xarajatlar davlat 
budjetining 58 foizini tashkil etgan.