Ш. А. Маннонов номли “ёш бухгалтерлар клуби”

ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ ТАШҚИ ИҚТИСОДИЙ ФАОЛИЯТИНИНГ 
РИВОЖЛАНИШИГА МЕҲНАТ РЕСУРСЛАРИНИНГ ТАЪСИРИ 
 
Исроилова Д.З., Султанова
 
Л.Х.
 
Тошкент ирригация ва мелиорация институти 
 
Жаҳон хўжалигининг ташкил топиши турли мамлакатлар ўртасида 
мунтазам, ғоят мураккаб иқтисодий алоқаларни амалга оширишни тақозо 
этади. Ҳозирги жаҳон хўжалигига бозор иқтисодиѐти хос бўлиб, 
мамлакатлар ўртасида юз берадиган алоқаларни соф бозор ва нобозор 
муносабатларини ташкил этишга асосланган. Соф бозор муносабатлари ўз 
манфаатларини кўзлаб олиб бориладиган иқтисодий алоқалар бўлиб, 
нобозор алоқалар ҳамкорлик, ўзаро ѐрдам муносабатларидир. Иқтисодий 
алоқалар кенгайиб бориши натижасида ҳозир иқтисодий ҳамкорликнинг 
байналминаллашуви 
кучайди. 
Халқаро 
миқѐсда 
савдо-сотиқ, 
ресурсларнинг тақсимланиши, уларнинг самарали ишлатилиши, ишлаб 
чиқаришнинг ихтисослашуви, иқтисодий интеграция, илмий техникавий 
ҳамкорлик ривожланди. Жаҳон хўжалиги таркибига кирувчи миллий 
хўжаликларнинг иқтисодий ривожланиш даражаси турли хил бўлиб, 
уларнинг социал иқтисодий ривожланиш даражаси жаҳон мамлакатлари 
ўртасида тутган салмоғи, обрўси, бошқа мамлакатларга таъсир доираси, 
мамлакатларнинг 
индустриализациялашиш 
даражаси, 
фан-техника 
тараққиѐти ютуқларининг жорий қилиш доираси жиҳатидан фарқ қилади 
Ташқи иқтисодий фаолият миллий банки ҳузурида махсус ташкил 
этилган Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларининг 
экспортини 
қўллаб-қувватлаш 
жамғармасининг 
ахамияти 
тўлов 
балансининг ижобий сальдосига эришиши тобора ошиб бормоқда. Бунинг 
асосий сабабларидан бири кичик бизнес ва тадбиркорлик субьектларининг 

---

118 
экспорт фаолиятига жалб этилишидир.2014 йилда мазкур Жамғарма 
томонидан2 минг400 та тадбиркорлик субъектига ўз товар ва 
хизматларини ташқи бозорларга чиқариш бўйича ҳуқуқий, молиявий ва 
ташкилий хизматлар кўрсатилди. Жамғарма кўмагида тадбиркорлик 
субъектлари томонидан 1 миллиард 250 миллион доллар миқдоридаги 
экспорт шартномалари тузилди. Мазкур шартномалар асосида ўтган йили 
қиймати840 миллион доллардан зиѐд товарларэкспорт қилинди». «2014 
йилда500 дан зиѐд янги корхона, биринчи навбатда, кичик бизнес 
субъектлари экспорт фаолиятига жалб этилди. Ташқи савдо балансидаги 
ижобий сальдо180 миллион долларни ташкил қилди, мамлакатимизнинг 
олтин-валюта захиралари 1 миллиард 600 миллион долларга кўпайди. 
Ўзбекистон аҳолисининг 48,8 фоиздан зиѐд қисми қишлоқ ҳудудларида 
яшашини ҳисобга олсак, қишлоқ хўжалигида иш билан банд аҳоли учун 
меҳнат шароитлари, иш хақи ва меҳнат унумдорлигини яхшилаш асосий 
масалаларидан биридир. Меҳнат унумдорлигини ошириш орқали аграр 
соҳани индустриал соҳага айлантириш ҳамда давлатнинг барқарор 
ривожлантиришга замин яратилади. Мамлакатимизнинг 2014-йил учун 
тасдиқланган Давлат бюджети жами харажатларининг 60 фоиздан 
ортиғини социал соҳа ва аҳолини ижтимоий қўллаб-қувватлашга 
йўналтириш кўзда тутилган. Охирги10 йил мобайнида республикамизда 
жами аҳоли 16.7 фоизга ўсган ва шу асосда аҳолининг урбанизациялашув 
даражаси ортган. Шу жумладан, қишлоқ жойларда яшовчи аҳоли 65.3 
фоиздан 48.8 фоизга камайган. Меҳнат ресурслари 10.0 фоизга кўпайган ва 
2013 йилда 69.6 фоизи иқтисодий фаол ахолини ташкил қилган. Бутун 
аҳолининг ва унинг меҳнаткаш қисмидаги динамиканинг хилма-хил 
йўналишда яққол ифодаланган ўзгариши воқеаларнинг нормал боришдан 
четга чиқиш деб қаралади. Ана шу сабабли нормал ижтимоий-иқтисодий 
ривожланиш учун ноқулай шарт-шароит яратади.
Шундай қилиб, биз меҳнат ресурслари бутун аҳолига тааллуқли 
жараѐнлар билан бевосита боғлиқлигини эътироф этган ҳолда, меҳнат 
ресурслари динамикасининг маълум даражада нисбий «мустақиллиги»га 
эътиборни қаратамиз. У мамлакатнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланиши 
билан боғлиқ бўлган демографик асосни яхшироқ тушунишга ѐрдам 
беради. Шу маънода«меҳнат ресурслари» ижтимоий ва демографик 
ривожланишни таҳлил қилиш ва асослаб беришнинг ўзига хос усулологик 
воситаси бўлиб майдонга чиқади. Меҳнат ресурслари республика 
иқтисодиѐтининг тармоқлари аро хам нотекис тақсимланган, яъни 
уларнинг 26,6 фоизи қишлоқ ва ўрмон хўжалигида ва13 фоизи саноат 
тармоғида банд. Ривожланган давлатлар тажрибасидан маълумки, қишлоқ 
хўжалигини механизациялаштириш эвазига уларда жами меҳнат 
ресурсларининг атиги 4-5 фоизининг шу тармоқда бандлиги етарли 
ҳисобланади. Охирги 10 йилда бизнинг республикада хам бу сохада банд 

---

119 
ахолининг улуши 31,6 фоиздан 26,7 фоизга камаймоқда. Албатта бошқа 
ривожланган мамлакатлар каби Ўзбекистон ўзининг ташқи иқтисодий 
фаолиятини қайси турдаги ташқи савдо сиѐсати билан фаолият юритишни 
аниқлаб олиши зарур. Ташқи савдо сиѐсати, ўз навбатида импортни 
тақиқлаш ва экспортни қўллаб-қувватлаш асосида ривожланади. Ташқи 
савдо сиѐсатида импортни таъқиқлаш усулининг таъсири кўпгина 
ривожланган мамлакатлар тажрибасидан келиб чиқиб қуйидагича бўлиши 
мумкин.
Биринчидан, ривожланаѐтган мамлакатларнинг ишлаб чиқариш 
таркиби ҳом ашѐ ишлаб чиқаришга мўлжалланган. Агар ривожланаѐтган 
мамлакатлар эркин савдо сиѐсатини қўлласалар, уларнинг қиѐсий 
устунликлари ишчи кучлари ва технологияни ривожланишига йўл 
бермайди ва хом ашѐ ишлаб чиқариш доирасида қолаверади.
Иккинчидан, хом ашѐ товарларига бўлган талаб, хом ашѐ импорт 
қилувчи мамлакатларнинг даромади ва жаҳон нархи бўйича қуйи 
эластикликка олиб келади.
Учинчидан, ривожланаѐтган мамлакатларда ишчи кучларининг 
асосий қисми қишлоқ хўжалигида банд бўлганлиги сабабли саноат ишлаб 
чиқаришига ишчи кучларини тайѐрлаш даражаси паст бўлади. Импортни 
тақиқлаш стратегиясида иқтисодиѐтни ривожлантиришга олиб келувчи 
ички саноатни дунѐ рақобатидан ҳимоя қилади.
Меҳнат 
унумдорлигини 
оширишида, 
аввало 
меҳнатни 
ихтисослаштириш, жойлаштириш, илмий асосда ташктл этиш, моддий ва 
маънавий манфаатдорликни ошириш, чет эл технологиялари ва 
тажрибаларини амалиѐтда қўллаш, кадрлар қўнимсизлигини таъминлаш, 
меҳнат биржаларини фаолиятини кенгайтириш, қишлоқ хўжалигининг 
моддий-техника таъмино-тини юксалтириш ва янги техникаларни, 
самарали технологияларни изчиллик билан ишлаб чиқаришга татбиқ этиш 
чора–дастурларини ишлаб чиқиш, ходимлар касбий тайѐргарликларини ва 
маълумотини оширишга этиборни кучайтириш, агросоҳани индустриал 
саноат соҳасига айлантириш, меҳнат шароитларини яхшилаш ва ҳақ 
тўлашни такомиллаштириш орқали меҳнат унумдорлигини ошириш 
мумкин. Ташқи иқтисодий сиѐсатнинг ушбу йўлида ишчи кучи ва 
технологияни ривожлантириш орқали саноатни ривожлантиришга ҳамда 
чет эл инвестицияларини киритилишига имконият яратиб берилаѐтганли 
ўзининг 
ижобий 
самарасини 
бераѐтганлигини 
таъкидлаб 
ўтиш 
лозимЭкспортни ривожлантириш сиѐсатига ўтиш учун қуйидаги 
шароитлар яратилиши зарур:
- валюта бозорини эркинлаштириш. Турли хил валюта курсларини 
йўқ қилиб, эркин конвертацияни киритиш бир қатор қулайликлар яратади, 
яъни товар ва хизматларни экспорт доирасини ҳамда рақобатни 

---

120 
кенгайтиради. Валюта бозорини эркинлаштириш орқалигина миллий 
валютамиз сўмни рақобатбардошлигини таъминлаши мумкин;
- ҳар бир хўжалик юритувчига ташқи иқтисодий фаолият билан 
шуғулланишига тенг хуқуқ ва имконият яратиш;
- бутун жаҳон савдо ташкилоти билан кенг қамровли алоқаларни 
ўрнатиш. Бошқа мамлакатларнинг савдо тўсиқларига барҳам бериш, яъни 
ҳар томонлама савдо тизимининг истиқболлари ва ҳавфсизлигини 
таъминлаш кабилардир.