Ш. А. ДЎстмуҳамедова, З. Т. Нишанова, С. Х. Жалилова

ҳаракатларнинг ривожланиши алоҳида аҳамиятга эга. 
Чақалоқ моторикаси туғилганидан бошлаб етарлича ташкилийликка 
эга, у ҳолатларни бошқаришга мўлжалланган кўпгина механизмларни ўз 
ичига олади. Чақалоқда кўпинча оёқ-қўлларининг юқори ҳаракатчанлик
фаоллиги пайдо бўлади, бу келажакда координатлашган ҳаракатларни
мураккаб мажмуини шаклланишида ижобий аҳамиятга эга.Чақалоқ 
болаларда қўл-оёқлар букилиб, бармоқлар мушт бўлиб туради. 
Ҳаётининг биринчи ойларида, бола безовталанган пайтларда, қўл ва 
оёқларнинг ҳаракати жуда бетартиб, бир-бирига мослашмаган, беихтиёр 
ҳолда бўлади. Кейин ҳаракатлар аста-секин «онгли»лашиб боради ва бу 
ҳаракатлар янги сезгиларнинг манбаи бўлиб хизмат қилади, бу мураккаброқ 
ҳаракатларга ўтишни тайёрлайди. 3-3,5 ойлик бола, унда ҳали аниқ

---

координациялашган ҳаракат бўлмаса ҳам, қўлларини ўйинчоқларга узатади. 
Аниқ координациялашган ҳаракат 4 ойли болада яхши кўринади. Бола 
ўйинчоқни бемалол қўлига ололади. Уни тутиб олиб, у-бу ёғига қарайди, 
оғзига тегизиб кўради ва шу йўл билан кўплаб ҳар хил таассуротлар олади.
Икки ойлик бола, қорни билан ётқизиб қўйилса, бошини кўтара бошлайди. 
Уч ойликда эса ётган ҳолда тирсагига тираниб туради ва бемалол у ёқ-бу ёққа 
қарай олади. Шу билан бирга, қўлтиғидан тутиб турилса, оёғида туради. 8-8,5 
ойлигида бошқаларнинг ёрдамисиз ўтира олади, эмаклайди ва бирор нарсага 
суяниб оёғида тура олади. 12-13 ойлигида ўтириб, тура олади, бировнинг 
ёрдамисиз қадам қўя олади, демак, бола юра бошлайди. Боланинг вақтида 
юриб кетмаслигига саломатлигииинг ночорлиги, чақалоқлигида кўп касал 
бўлганлиги ва умумий ҳаракат ҳамда сезги органларининг кеч ривожланиши 
сабаб бўлади. 
Боланинг ҳаракатлари ривожланиши ҳаётини биринчи йилида жудаям тез 
маромда кечади, ўн икки ой ичида эришилган тараққиёт ҳайратланарли. 
Чекланган қўл-оёқ, бошни туғма умумий элементар ҳаракатлар 
тўпламидан иборат имкониятга эга бўлган, амалда ёрдамга муҳтож 
мавжудотдан бола кичкина одамга айланади, у нафақат икки оёқда осон 
турувчи, балки муҳитда нисбатан озод ва мустақил ҳаракатланувчи оёқлар
ҳаракати билан бир вақтда локомоциялардан озод фазода (ҳаракатни 
таъминловчи функциялар) қўл билан мураккаб бошқарув ҳаракатларини ва
атрофдаги оламни тадқиқ этишга мўлжалланган ҳаракатларни амалга
ошира олади. Янги туғилган болада диққат қилиш қобилияти бўлмайди. 
Унда турли қўзғовчилар таъсирида аста-секин ихтиёрсиз диққат ривожланиб 
боради. Боланинг тасаввур доираси қанча кисқа бўлса, унинг ўзи учун таниш 
ва янги бўлган предметга нисбатан диққати шунча интенсив ва давомли 
бўлади. Диққатнинг психик таъсири маълум, у сезги комплексини идрокка 
айлантириб, психик жараёнларнинг ўтишини кучайтиради ва 
тасаввурларнинг хотирада мустаҳкам сақланишига ёрдам беради.