Servis sohasi iqtisodiyoti kafedrasi «iqtisodiyot» fanidan

1.3. Inflyatsiyani hisoblash usullari.
Inflyatsiya mamlakat iqtisodiyotining rivojlanishini aks ettiruvchi juda muhim ko`rsatkichdir. Inflyatsiya hududning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga bevosita ta`sir qiladi. Shuning uchun, iqtisodiy ko`rsatkichlar yordamida inflyatsiya darajasini monitoring qilish va nazorat qilish zarur. Eng keng tarqalgan ko`rsatkich inflyatsiya darajasi hisoblanadi.

Inflyatsiya darajasini hisoblashning asosiy bosqichlarini ko`rib chiqamiz.

1.O`quv davrini tanlash;

2.Manba ma`lumotlarini to`plash;

3.Xulosa va guruhlash ma`lumotlari;

4.O`sish sur`atlarinihisoblash;

5.Inflyatsiya darajasini ko`zdan kechirish;

6.Grafik vakolatxonani shakllantirish;

7.Ma`lumotlar tahlili;

8.Xulosa chiqarish.

Inflyatsiya darajasi inflyatsiya darajasini aks ettiruvchi ko`rsatkichdir, bu inflyatsiya darajasi qanday o`zgargan (ko`tarilib yoki yiqilgan).

Shunday qilib, agar inflyatsiya darajasi yiliga 10 % dan yuqori bo`lsa(yoki oyiga 0,8% )shundan so`ng bunday inflyatsiya sudraluvchi (yoki nisbatan normal ) deb ataladi. Agar inflyatsiya 20 %dan yuqori bo`lsa, unda inflyatsiya kuchaytiriladi va juda yuqri (1980 yillarda Lotin Americasi, Janubiy Osiyo mamlakatlarida bunday o`sish sur`atlari kuzatildi). Inflyatsiya, uning sur`atlari oyiga 50 % dan oshgan va undan yuqori bo`lgan, giperinflyatsiya deyiladi. Bunday vaziyatda, mamlakat moliyaviy tizimining standart va qulashi bilan tahdid qiladi.

Avvalam bor inflyatsiya qayerdan kelib chiqadi va qanday paydo bo`ladi, bu endi amaliy savol emas.Yangiliklardan ko`pincha inflyatsiya yil davomida juda ko`p fiozni tashkil etganini eshitamiz. Ammo inflyatsiya faqatgina davlatlarda emas balki har bir insonda, har bir oilada o`z inflyatsiyasi bor. Bundan tashqari,inflyatsiyani o`lchashda muayyan uslubiy muammolar mavjud.

Inflatsiya narx indeksi yordamida bazis davrga nisbatan

aniqlanadi.

Narx indeksi – bu joriy davrdagi narxlarning (Rj) bazis davrdagi

narxlarga (Rb) nisbatidir.

P_i =

Masalan, iste’molchilik tovarlariga narx indeksi 2019-yil 113,0;

2020-yil - 114,3 ga teng bo‘lsa, inflatsiya sur’ati quyidagicha

bo‘ladi:

Inflatsiya sur’ati = * 100 = 1.15

Iqtisodiy fanda va amaliy hayotda iste’mol va investitsion tovarlar, YaIM, eksport va import tovarlari narx indekslaridan foydalaniladi.

Iste’mol tovarlari narx indeksi ‒ iste’mol savatiga kirgan tovarlarning joriy va bazis davrdagi narxlarini taqqoslash yo‘li bilan aniqlanadi.

Investitsion tovarlar narxlari indeksi ‒ korxonalar tomonidan an’anaviy ravishda sotib olinadigan investitsion tovarlar to‘plami narxlar bo‘yicha aniqlanadi.

Iste`mol narxlari indeksi (CPI) bu iste`mol savatining hajmiga asoslanadi. Savat ma`lum bir nisbatda o`rtacha oziq – ovqat, kiyim – kechak, elektr energiyasini iste`mol qilish, uy-joylar va transport vositalarini saqlash, tibbiy yordam, dam olish vat a`limni o`z ichiga oladi.

Inflyatsiyani o`lchashning yana bir usuli YaIMga kiritilganyakuniy tovarlar v xizmatlarni ham o`z ichiga oladi. CPIni hisoblashda import qilinadigan tovarlar, deflyatorni hisoblashda esa faqat muayyan davlatda ishlab chiqarilganlar hisobga olinadi. Deflyator yangi tovarlar va xizmatlar narxlarining o`zgarishini o`z ichiga oladi, ammo CPI buni o`z ichiga olmaydi.

YaIM deflyatori indeksi ‒ nominal va real YaIM hajmining ikki davrdagi nisbatlari bilan aniqlanadi.

Eksport va import tovarlar narxi indeksi ‒ asosiy eksport va import tovarlari narxlarining o‘zgarishini aks ettiradi.

Iste`mol savati standart to`plamdir. Shu bilan birga,har bir inson va oilaning o`ziga xos xizmatlari va mahsulotlari mavjud, bu standartdan ozmi-ko`pmi farq qiladi. Binobarin, bizning real inflyatsiya rasmiy inflyatsiyadan farq qiladi.

Bizning inflyatsiyamizga eng ko`p pul sarflagan narsangiz ta`sir qiladi. Agar xarajatlarning katta qismi oziq – ovqat bo`lsa oziq – ovqat narxlarining o`sishi ham shaxsiy inflyatsiyaga eng katta ta`sir qiladi. Agar biror kishi professional sportchi bo`lsa va uning xarajatlarining katta qismi qimmat sport ozuqalar, qo`shimchalar, vitaminlar bo`lsa unda uning inflyatsiyasiga ushbu tovarlarning narxlari o`zgarishi eng katta ta`sir ko`rsatadi.

Narx indeksning boshqa bir qator turlari ham mavjud.

Laspeyres indeksi. Unda o‘zgarmaydigan tovarlar to‘plami uchun narxlarning o‘sish sur’ati aniqlanadi. n =(Pt * Qt) = (Pb * Qb)bunda

Rt – joriy yildagi narxlar

Pb – bazis davrdagi narxlar

Qt va Qb – joriy va bazis davrda ishlab chiqarilgan mahsulotlar hajmi.

Кamchiligi: ancha qimmat tovarlarni arzonroq tovarlar bilan

almashtirish imkoniyatini hisobga olmaydi.

Paashe indeksi. Unda narxlar indeksi tovarlarning bir-birining o‘rnini bosish imkoniyati hisobga olib aniqlanadi.

Ip=(Pt * Qt) / (Pb * Qt)

Кamchiligi: farovonlik darajasining pasayishida ro‘y beradigan

o‘zgarishlarni aks ettirmaydi.

Fisher indeksi. If=Ii * Ip Unda yuqoridagi har ikkala formulaningkamchiliklari bartaraf qilinadi.

Bir qator makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarni hisoblashda inflatsiya

sur’ati ko‘rsatkichidan foydalaniladi.

Inflatsiya sur’ati ko‘rsatkichi;

n=(It-It-1)*100

bu yerda, It – bazis davrdagi narx indeksi; It -1 – bazis va joriy

davrlardagi narx indeksidagi farq.

Inflatsiyaning kelib chiqish sabablari.

Inflatsiya beqarorlikning ko‘p qirrali shakli bo‘lganligi sababli, uni keltirib chiqaradigan sabablar ham har xil bo‘lishi mumkin.

Ayni vaqtda narx o‘sishini keltirib chiqaradigan barcha omillar ham inflatsion hisoblanavermaydi. Jumladan, konyunkturaning siklli tebranishi, tabiiy ofatlar (suv toshqini, yong‘in, zilzila va h.k.) natijasida narx o‘sishini inflatsion

deb hisoblash mumkin emas.

Inflatsiya yalpi talab va yalpi taklif o‘rtasidagi nomutanosiblik natijasi hisoblanishi sababli, bu ko‘pchilik bozorlarda uzoq vaqt talab foydasiga muvozanatlikning buzilishi tufayli vujudga keladigan narxlar umumiy darajasi o‘sishiga olib keluvchi omillardir. Bularning asosiylari quyidagilar:

Pul emissiyasining asossiz ko‘paytirilishi;

Davlat budjeti taqchilligi; Agar taqchillik mamlakat banki tizimi qarzlari hisobiga moliyalashtirilsa, bu muomaladagi pul massasi o‘sishiga olib keladi. Investitsiyalarni moliyalashtirish ham xuddi shu usulda amalga oshirilsa narxlarning inflatsion o‘sishi ro‘y berishi mumkin.

Iqtisodiyotning harbiylashtirilishi:

Iqtisodiyotni harbiylashtirilish bilan bog‘liq investitsiyalar alo-hida inflatsion xavfli hisoblanadi. Milliy daromadni harbiy maqsadlarda ishlatilish nafaqat milliy boylik yo‘qotilishini bildiradi, balki harbiy sohaga qo‘yilgan mablag‘lar bir vaqtda qo‘shimcha to‘lovga layoqatli talabni vujudga keltirib, pul massasining tegishli tovarlar bilan qoplanmagan o‘sishiga olib keladi. Bozorning holati, unda raqobat mexanizmining amal qilish darajasi; hozirgi davrda bozor holati, uning tuzilishidagi o‘zgarishlar ko‘proq erkin raqobat sharoitlari buzilishini, oligopolistik tuzilmalar vujudga kelishini anglatadi.