Servis” fakulteti “iqtisodiyot va menejment” kafedrasi

Mehnat unumdorligini baholash
Ma’lumki, iqtisodiy o‘sish ikkita usul: ma’lum vaqt davomida real yalpi milliy mahsulotlar ishlab chiqarilishining (YAMMI) oshishi yoki sof milliy mahsulotlar ishlab chiqarish (SMMI) sifatida va mal’um vaqt ichida YAMMI yoki SMMI ni aholi jon boshiga nisbatan oshirish sifatida aniqlanadi va o‘lchanadi.
O‘z navbatida real YAMMI mehnat sarflvri (kishi-soatlar)ning mehnat unumdorligiga (bitta ishchi-xodimning real soatli ish unumi) ko‘paytmasi sifatida aniqlanadi, ya’ni :
YAMMI = bajarilgan kishi-soatlar soni x mehnat unumdorligi.
SHunday qilib, mehnat unumdorligi darajasini oshirish va YAMMI ni kengaytirish o‘rtasida to‘g‘ridan –to‘g‘ri (proporsional) bog‘liq mavjud, dekmak iqtisodiy o‘sishda ham xuddi shunday bog‘liqning borligiga izoh berish joiz emas.
Real YAMMI ning o‘sishida mehnat unumdorligi omilining ahamiyatini aniqlash zarurdir. Xorijdagi va mamlakatimizdagi mutaxassislarning baholashiga ko‘ra YAMMI o‘sishining asosiy omili – bu mehnat unumdorligidir.
Real YAMMIning o‘sishiga ta’sir ko‘rsatadigan omillar:
1. Mehnat sarflarni oshirish.
2. Mehnat unumdorligini oshirish 78

• 
  texnik taraqqiyot 28
  
• 
  kapital sarfi 19
  
• 
  ma’lumot berish va kasbga tayyorlash 14
  
• 
  ishlab chiqarish masshtabi shart-sharoitlangan iqtisod 9
  
• 
  resurslarni taqsimlashni yaxshilash 8
  

Har qanday ob’ektni qurishda o‘nlab, yirik inshootlarni qurishda esa yuzlab ilmiy-tekshirish, loyiha – qidiruv, qurilish va montaj tashkilotlari, hamda asosiy texnologik jihozlarni tayyorlovchi zavodlar, qurilish-montaj jihozlarini va qurilish materiallarini etkazib beruvchilar, banklar va iqtisodning boshqa sub’ektlari ishtirok etadilar. Faqat qurilishda ishtirok etuvchilarning hamjihatlikda bajaradigan ishlari – qurilish tashkilotining muvaffaqiyatli faoliyat yuritishining garovi bo‘lishi mumkin.
Hozirgi vaqtda korxonalarda aylanma mablag‘larning kamligi oqibatida pul to‘lash talabining pasayganligi kuzatilmoqda, pul to‘lay olmaslik inqirozi yuzaga kelmoqda.
Sanoat-ishlab chiqarish salohiyatining kompensatsiyalashmagan holatdagi izdan chiqishi jarayonlari, shuningdek ish o‘rinlarining kamayshi ham kuchaymoqda. Bundan tashqari, qurilishda ayniqsa birinchi navbatda ishlab chiqarish qurilishining kamayishi tufayli jismoniy ish o‘rinlari keskin qisqarmoqda. YA’ni xulosa ajablanarlidir: mahsulotlar sotilishining chegaralanishi mashg‘ullik sonining kamayishiga olib keladi, buning ortida esa jismoniy ish o‘rinlarining kerak bo‘lmay qolishi oqibatida ularning kamayishi yuzaga keladi.
Ishlab chiqarish va iqtisodning hozirgi holatining pasayishining asosiy sabablaridan biri – bu alohida ishlab chiqarishda boshqarishning yomonlashuvi
Ishlab chiqarish va iqtisodning hozirgiholatining pasayishining asosiy sabablaridan biri – bu alohida ishlab chiqarishni boshqarishda ham tarmoqli va tarmoqlararo boshqaruvda ham hududiy komplekslarni hamda umuman butunlay xalq xo‘jaligida boshqaruvning yomonlashuvidir. Boshqaruvning asosiy va birlamchi bug‘inlaridagi rahbarlik qiluvchi xodimlar (korxona,brigada mavqieda) bozor munosabatlarini tadbiq etishning dastlabki vaqtidagi yangi sharoitlarda ishlab chiqarishni boshqarishni uddalay olishmaydi va bunga qodir ham emasdilar. Ular ilgari noma’lum bo‘lgan hamda moddiy-texnik ta’minot, maxsulotlarning savdo sotig‘i va ularni ayriboshlash bilan bog‘liq bo‘lgan ko‘plab murakkab muammolarni echimlari lozim edi. Privatizatsiya (Xususiylashtirish) korxonalarga o‘zlari ishlab chiqarayotgan mahsulotlarga o‘zlari narx qo‘yish, personalning (xodimlarning) sonini aniqlash, maoshni belgilash kabi imkoniyatlarni beradi.
Hozirgi kunga kelib boshqaruv xodimlar ma’lum bir tajribaga ega bo‘lishdi, shunga qaramasdan alohida ishlab chiqarishda bo‘lgani kabi butun xalq xo‘jaligini boshqarishda boshqaruvning darajasi ancha pastligi ko‘zatilmoqda, boshqaruvning muhim parametrlarini tiklash bo‘yicha qat’iy chora-tadbirlar talab etilyapti. Avvalom bor zudlik bilan iqtisodni stabillashtirish va o‘stirish bo‘yicha kelishilgan boshqa chora-tadbirlar bilan birgalikda mehnat unumdorligini oshirishning Federal dasturini ko‘rib chiqish va tasdiqlash, izdan chiqqan (buzilgan) infratuzilmani xususan avvalo (ilgari) sanoatning turli tarmoqlaridagi korxonalar va tashkilotlar uchun me’yorlar va me’yoriy xujjatlarni ishlab chiqish bilan shug‘ullangan xizmatlarni ko‘rib chiqish zarurdir, bozor munosabatlari sharoitlarida mehnat unumdorligini oshirishning iqtisodiy mexanizmlarini ishlab chiqish va tadbiq etish, ularning informatsion (axborot almashinuv), kadrlar bilan va moliyaviy ta’minlanishini va h.k. larni yo‘lga qo‘yish taqoza etiladi.
Bu chora-tadbirlarni amalga oshirish ahamiyatli tarzdagi moddiy sarflar (mablag‘lar)ni talab etadi, biroq bu mablag‘larsiz iqtisodiy holatni stabillashtirish (muvozanatlashtirish)ning hech ham iloji yo‘q.
Ish unumdorligining buzilishga olib keladigan pasayishini oddiy qilib tushuntirish mumkin, ishlab chiqarishda ro‘y berayotgan pasayishi mashg‘ullar sonining tegishli qisqarishi bilan izohlanmayapti, aniqrog‘i bu pasayiy sanoat-ishlab chiqarish personali soni bilan bog‘liq ekanligi tushuntirib berilmayapti. YAshirincha yoki patentli deb nom olgan ishsizlarning jadal suratlar bilan ko‘payishi ro‘y bermoqda.
Agar real ish haqi kamaymaganda edi yashirin ishsizlarning soni ko‘paymagan bo‘lar edi. Sobiq ittifoq respublikalarida ko‘plab tovarlarning narxi jahon darajasiga etdi.
Arzon mehnat yuqori unumdor bo‘la olmaydi, moddiy va boshqa ishlab chiqarish resurslarining iqtisod qilinishini hamda ulardan oqilona (ratsional) foydalanishni ta’minlay olmaydi. Bularning hammasi ishlab chiqarishning degradatsiya qilinishga, kelgusida ishlab chiqarish hajmlarining pasayishiga va ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar sifatining yomonlashuviga olib keladi. Oxirgi 5 yil davomida ish haqi 60% dan ko‘proqga pasaydi. Bu vaqtda tovarlarning narxlari bir necha ming marta oshib ketdi.
Ish haqini oshirish haqida qabul qilinayotgan federal qonunlar, bir qarashda ushbu muammoni echishga yo‘naltirilgan, lekin bu muammo faqatgina yanada chuqurlashayotganligiga asos borligi shubhadan xoli emas. Birinchidan, ishlab chiqarishning pasayishi davom etayotgan sharoitlarda bu chora-tadbir inflyasiyaning o‘sishiga olib keladi, oxir-oqibat ish haqining pasayishiga olib kelmaydi.
Oxirgi yillardagi tajriba shuni ko‘rsatadiki, avvalom bor byudjet sferasida ish haqi tezroq pasaymoqda. Ikkinchidan, bunday chora-tadbirlarning eng bosh kamchiligi shundan iboratki, ulardan qutilib bo‘lmaydi va moddiy sferada tegishli ish haqining o‘sishiga olib keladi, lekin bu o‘sish yana mehnat samaradorligiga bog‘liq bo‘lmagan holda ro‘y beradi. Moddiy ishlab chiqarishda ish haqining bazali mavqei (darajasi) sezilarli tarzda yuqori bo‘lsada, lekin katta bo‘lmagan vaqt oralig‘ida ta’kidlangan disproporsiya yuzaga chiqadi, biroq u yanada cho‘zilgan ko‘rinishda ro‘y beradi.
Hozirgi vaqtda ish haqini mehnatga haq to‘lashda sarflarning me’yoriy miqdorlari oshib ketishiga qo‘yiladigan soliq shaklida boshqarish mexanizmi (aniqrog‘i ish haqi o‘sishining ushlab turilishi) ning mavjudligi ya’ni amal qilishi hech qanday manfaatli funksiyani bajarmaydi, faqatgina byudjetga qo‘shimcha soliq yig‘ishning mutlaqo fiksalli rolini bajaradi xolos.