Sеminаr mаshg’ulоtlаrining tа’lim tехnоlоgiyasi jаmlаngаn

O’rta asrlar shaharsozligi 
XI asrdan boshlab shaharlar hunarmandchilik va savdo – sotiq qiyofasini olgan. SHaharlar 
hunarmandchilikning  ma’lum  bir  tarmog’i  bo’yicha  ixtisoslashgan.  Ark  shahar  devori  ichiga 
qurilgan, rabotlarda ko’plab karvon saroylari bo’lgan. Ulgurji savdo bozorlari shahristondan tashqi 
savdo  bozori  rabotga    ko’chgan.  Lekin  shaharlarning  qurilish  rejasi  avvalgidek  saqlanib  qolgan, 
ya’ni shaharlar to’g’ri to’rtburchak shaklida bo’lib, shahar markazida kesishib o’tgan ikki ko’cha 
bo’lgan.  
Bu  davrda  shaharlarda  yangi  bino  turlari  vujudga  kelgan.  Jumladan,  masjidlar,  minoralar, 
maqbara, karvon saroy, sardoba, xonaqoh va boshqalar.  
IX asr boshlarida binolarni qurishda xom g’isht va paxsa ishlatilgan. IX oxirlaridan binolar 
qurilishida pishiq g’ishtdan foydalanila boshlangan. Turar joy binolarini qurish ishlarida esa sinch  
va    paxsa  asosiy  o’rinni  egallangan.  Pardoz  ishlarida  esa,  somonli  loysuvoq,  ganch,  sirlanmagan 
koshin  va  sopol  plitkalardan  foydalanganlar.  XII  asrdan    sirlangan    koshin  va  mayolika  ishlatish 
usuli kashf etilgan.  
IX–X  asrlarda  xom  g’isht  va  paxsadan  bunyod  qilingan  imoratlar  turli  holatda  saqlanib 
qolingan.  Afrosiyobda  Somoniylar  qasrining  bir  qismi  saqlangan.  U  nafis  o’ymakorlik  usulida 
bezatilgan.  Termiz  yaqinidagi  Qirqqiz  qal’asi  xom  g’isht  va  paxsadan  qurilgan  bo’lsada,  
nihoyatda  hashamatli  bo’lib,  asosiy  devorlari  bugungi  kungacha  saqlanib  qolgan.    Bunday  xol 
nihoyatda kam uchraydi. Arxeologlar bu  qal`aning yaxshi saqlanishini loy qorish va uni ishlatish 
texnologiyasining  mukammalligida  deb,    bu  uslub  vaqt  o’tishi  bilan  unitilib  ketgan  deb 
hisoblashadi.   Qadimiy Xorazm hududidagi Qavat qal`a ham yaxshi saqlangan.  
Bu  davrda  pishiq  g’ishtdan  dastlabki  imoratlar  bunyod  qilina  boshlangan.  Bunga 
Buxorodagi  Ismoil  Somoniy  maqbarasi  misol  bo’ladi.  Bu  inshoot  Ismoil  Somoniy  davrida  (873–
907  yy.)  qurilgan.  Bu  maqbara  nafaqat  O’zbekiston,  balki  butun  O’rta  Osiyo  me’morchiligi    
durdonasi  hisoblanadi.  Imorat  kubsimon  shaklda  bo’lib,  tashqi  tomonlarining  uzunligi  10  metrga 
yaqin, usti gumbaz tarzida yopilgan. Maqbaraning qurilish uslubi ilk o’rta asrlardagi otashparastlar 
ibodatxonasining olovxonasi shaklida qurilgan. 
Temuriylar davri shaharsozligida ko’p asrlik   me’moriy an’analarni davom ettirganlar. Har 
bir shaharda ark–shahri darun va shahriston–hisor bo’lgan.  Uning markaziy qismida yopiq savdo 
gumbazlari bo’lgan. Juma masjidlari shahar bozoriga yaqin joylashtirilgan. Madrasalarning oldida 
ham  keng  maydon  tashkil  qilingan.  Hunarmandlarning    o’z  sohalari  bo’yicha  ixtisoslashi  va 
aholining tabaqalarga bo’linib yashashi shaharning daha va mahallalarga bo’linishiga olib kelgan. 
Bosh  ko’chalarda  hunarmandchilik  va  savdo  rastalari  bo’lgan.  Aholining  turar  joylari  hovlili 
bolaxonali  va  darvozali  qilib  qurilgan.  Bu  davrlardagi  turar  joylarning  tuzulishi  ko’pincha  o’sha 
davrda yaratilgan mo’’jaz  tasviriy san’at asarlaridan olingan.  
                   O’rta asrlardagi me’moriy obidalar  
Samarqand  viloyati  Tim  qishlog’idagi  Arab–ota  maqbarasida  dastlabki  peshtoq  namunasi 
uchraydi. Peshtoq sharqiy devor tomonda bo’lib, ustki qismi ravoqlar bilan bezatilgan. 
XI–XII  asrlarga  oid  maqbaralar  O’rta  Osiyo  hududida  ko’p  saqlanib  qolgan.  Ularning 
qurilish  uslublari  bir–  biriga  yaqin.  Maqbaralar  orasida  chodirsimon    gumbaz  bilan  yopilganlari 
alohida ajralib turadi. Bu turdagi gumbazlar ―gumbazi turkistoni‖ deb nomlanadi.  
IX–XII  asrlarda  masjidlar  xuddi turar  joylardek  qurilgan,  hovli  atrofini  o’rab  olgan  ayvon 
ko’rinishiga ega bo’lgan. E’tirof etishlaricha, Muhammad payg’ambar, dastlab ibodatgoh sifatida 
onasining uyidan foydalangan  ekan. Masjidlarning bir tomonida mehrob bo’lib, ular ham alohida 
bezatilgan.  SHuningdek,  masjidlar  yonida  azon  aytish  uchun  minoralar  bunyod  qilingan.  Lekin 
ularning  ko’pchilik  qismi  saqlanib  qolmagan.  Ko’hna  Urganch,  Termiz,  Buxoro,  Vobkent  va 
Jarqo’tondagi minoralar bizning davrimizgacha yetib kelgan.  
Jarqo’tondagi  minora  Serakslik  usto  Ali  ibn  Muhammad  tomonidan  qurilgan.  Uning 
balandligi 21,6 m .Devorlari yarim aylanasimon bo’rtmalar tarzida olinib,  ularning yuqori qismida 
ravoqchalar  bilan  tutashtirilgan.      Buxorodagi  Minorai  Kalon  1127  yili  qaroxoniy  Arslonxon 
buyutmasi  asosida  qurilgan.  Uning  balandligi  45,  60  m  bo’lib,  10  burchakli  poydevor  ustiga 

---

 
68 
qurilgan,  Uni  usta  me’mor  Baqo  bunyod  qilgan.  Bu  minora  pishiq  g’ishtdan  bunyod  qilingan 
bo’lib, uning ustki qismiga o’yma naqsh bilan nixoyada go’zal, takrorlanmas bezaklar berilgan. 
Raboti  Malik  karon  saroyi    1078–1079  yillarda  Qoraxoniy  SHams  ul–Mulk  tomonidan 
qurilgan deb hisoblanadi. Bu bino xom g’ishtdan qurilgan bo’lib, pishiq g’isht bilan pardozlangan. 
Bugungi  kunda  uning  peshtoqi  saqlanib  qolgan.  Bino  ikki  qismdan  iborat  bo’lgan.  Peshtoqdan 
ko’ngdalang  joylashgan  hovliga  chiqilgan,  uning  to’rtala  tomonida  hovlilar  bo’lgan.  Hovlining 
to’rida katta gumbazli saroy va xonalar bo’lgan.  
Sardobalar bu davr uchun muhim me’moriy obidalardan biri bo’lgan. U shaharlar oralig’ida 
joylashgan  karvon  saroylar  –  rabotlar  yaqinida  qurilgan.  Ular      gumbazli  aylanasimon  hovuzlar 
tarzida  qurilgan.    Sardoba  qurilishida  g’ishtlar  maxsus  qorishma  –  qir  bilan  terilgan  va 
pardozlangan.  
 
Temuriylar davrida bunyod etilgan eng noyob inshootlardan biri Ulug’bek rasadxonasidir. 
Rasadxonaning    poydevori  va  asosiy  asbobi–Faxriy  sektanti  joylashtirilgan  chohi  qazib 
o’rganilgan.  Bu  choh  aylanananing  oltidan  bir  qismi  yerga  o’yib  yasalgan.  Uning  ikki  hoshiyasi 
marmar bilan pardozlanib gradus, minut,sekundlar tushirilgan.  Bino pishiq g’ishtdan ishlangan.  
 Xonakohlar gumbazli katta xonadan va uning atrofida turli ko’rinishda xona va xujralardan 
iborat bo’lgan.