|
2. Estetika” haqidagi qarashlar tarixi
Dastlabki estetik qarashlar, g‘oyalar, ta’limotlar falsafa fani bag‘rida vujudga keladi va
rivojlanadi. Falsafiy ta’limotlar estetik qarashlarning u yoki bu ko‘rinishda bo‘lishiga o‘z
ta’sirini ko‘rsatdi.
Estetik g‘oyalar qadimgi Sharq mamlakatlarida vujudga keldi. Bu mamlakatlar
xalqlaridan qolgan ma’naviy-madaniy meros shunday xulosaga kelishimizga asos bo‘ladi.
Masalan, Urxun-Yenisey bitiklari, Xorazm alifbosi, qimmatbaho ma’danlardan ishlangan san’at
asarlari, me’moriy obidalar bu mamlakatlarda badiiy madaniyat yuksak taraqqiy etganini
ko‘rsatadi. Misrda fir’avn Tutanxamon maqbarasidan topilgan osori atiqalar, Amudaryo
xazinasi, Doro I tasviri solingan oltin tanalar, skiflar oltin buyumlari, Bobil minorasi, qadimgi
Xorazm badiiy madaniyati qoldiqlari, Hindiston va Xitoy hukmdorlari saroylari, ibodatxonalar
devorlaridagi tasviriy san’at asarlari buning yaqqol isbotidir.
Estetik qarashlar bizning vatanimizda ham qadim zamonlardayoq paydo bo‘lgan.
Zardushtiylikdagi estetik qarashlar Axura Mazdaga xizmat qiluvchi xudolar va ularning
bajaradigan vazifalari orqali ifodalangan Quyosh va yorug‘lik xudosi Mitra yeru ko‘kda kezib,
zulmat xudosi Axriman bilan kurashuvchi ulug‘vor va bahodir yigit sifatida tasvirlansa,
16-MAVZU. ESTETIKA: ESTETIKANING PREDMETI, MAQSADI VA VAZIFALARI
236
obodonchilik va farovonlik xudosi Anaxit nafis libos kiygan go‘zal ayol qiyofasida namoyon
bo‘ladi. Mamlakatimiz gerbida o‘z aksini topgan afsonaviy qush Humo – baxt, tole va davlat
ramzi. U boshi, tanasi va qanotlari oltin, kumushdan bo‘lgan go‘zal qush bo‘lib, kimga soya
solsa, o‘shanga baxt keltiradi. Qadimgi sharqda go‘zallik ezgulik bilan, yuksak daraja-dagi
axloqiylik bilan bog‘lab mushohada etilgan. Qadimgi Sharq mamlakatlari erishgan yutuqlar
zaminida Yevropa mamlakatlari badiiy madaniyati tarkib topdi. Qadimgi Yunoniston
mutafakkirlari Sharq badiiy madaniyati merosiga tayangan holda estetik g‘oyalar va qarashlarni
ishlab chiqdilar. Qadimgi yunon faylasufi Pifagor (e.a. 6-5 asrlar) va uning shogirdlari
o‘zlarining raqamlar haqidagi qarashlarini nafosat olamiga ham tadbiq etdilar. Ularning nafosat
asoslari, ya’ni “xilma-xil ovozli tomonlarning kelishuvi” umumbashariy hamohanglik ekanligi
haqidagi qarash va g‘oyalari muhim o‘rin tutadi.
Geraklit (e.a. 540-480) nafosat xossalari moddiy dunyoning o‘zidan kelib chiqqan,
nafosat hamohanglikni anglatadi, hamohanglik esa qarama-qarshiliklar birligini tashkil etadi, deb
ko‘rsatadi va nafosatning nisbiyligi g‘oyasini ilgari suradi.
Demokrit (e.a. 460-370) go‘zallikni bo‘laklarning to‘g‘ri mutanosibligi, mosligi
(simmetriya)da deb biladi va me’yor tushunchasi bilan bog‘ladi. San’at – bu voqelikka taqlid
qilishdir, deb hisoblaydi, u.
Suqrot (e.a. 470-399) fikricha, go‘zallik koinotdan inson turmushiga, uning ichki
kechinmalariga ko‘chirilgan, go‘zallik va ezgulik bir-biridan ajralmasdir.
Aflotun (e.a. 427-347) fikricha, nafosat manbaini “g‘oyalar” tashkil etadi, uning yoritib
turuvchilik kuchi go‘zallikni kashf etadi. Go‘zallikning mohiyatini his-tuyg‘u bilan emas, faqat
aql-idrok bilan anglash mumkin. Aflotun san’atni narsalardan ko‘chirilgan nusxa, narsalarning
o‘zi esa g‘oyalarning xira nusxasidir, deb ta’riflaydi. Aflotun san’atning odamlarga nisbatan
ta’sir kuchini salbiy, buzg‘unchi xususiyatga ega, deb ta’kidlaydi. SHuning uchun ham o‘zi
kelajakda orzu qilgan davlat haqidagi qarashlarida musiqadan boshqa san’at turlarini tilga
olmaydi.
Arastu (e.a. 384-322) fikricha, nafosat asosini moddiy dunyodagi narsalar tashkil qiladi.
U san’atni voqelikka taqlid qilish vositasi sifatida baholab, san’atning inson ruhiga o‘tkazadigan
ta’sir kuchiga alohida e’tibor beradi. San’atning axloqiy qudratini, olijanob fazilatlar yaratish
kuchini ulug‘laydi. Arastu inson ruhini vahima, dahshat, rahm-shavqat orqali poklantirish
(“katarsis”) ta’limotini ilgari suradi. SHuningdek, Arastu voqelik va san’at, inson va san’at,
inson va badiiy ijod masalalariga maxsus to‘xtalgan.
Estetik qarashlar Qadimgi Rimda ham shakllanib rivojlangan. Tit Lukretsiy Kar (e.a. 99-
55) “Narsalar tabiati haqida” asarida san’at “zaruriyat” (ehtiyoj)dan tabiiy kelib chiqqanligini
ta’kidlab, uning ma’rifatchilik ahamiyatini ko‘rsatib beradi.
Qadimgi SHarq hamda Qadimgi Yunoniston va Rim mutafakkir-larining estetik
g‘oyalari, qarashlari, ta’limotlari fan tarixida muhim o‘rin tutadi. Bu ta’limotlar o‘zidan keyin
vujudga kelgan turli-tuman estetik maktablarga zamin vazifasini bajardi.
O‘rta asrlarda G‘arb mamlakatlarida san’at, umuman badiiy amaliyot va nazariya
masalalarida turli xil qarashlar, muammolar yuzaga keldi. Bu davr estetikasida uchta hududni
Do'stlaringiz bilan baham: |
