Seminar mashg’ulotlari 1-mavzu. Falsafa fanining predmeti, mazmuni va jamiyatdagi roli Muhokama uchun savollar

Tafakkurning asosiy shakllari
. Tafakkur jarayonining oqilona mazmuni tarixiy rivojlanish 
jarayonida yaratilgan mantiqiy shakllar qobig‘iga o‘raladi. Tafakkur o‘zining asosiy shakllari – 
tushunchalar, mulohazalar va xulosalar ko‘rinishida yuzaga kelgan, rivojlanmoqda va amalga 
oshirilmoqda. 
Tushuncha 
– 
narsalar va hodisalarning umumiy, muhim xossa va aloqalari aks etuvchi fikr. 
Tushuncha – tafakkur, tushunish faoliyatining mahsuli. Ular
 
nafaqat narsalar va hodisalarning 
umumiy jihatlarini aks ettiradi, balki
 
ularni bir-biridan ajratadi, ular o‘rtasida mavjud farqlarga 
qarab ularni
 
guruhlaydi, tasniflaydi. Bundan tashqari, biz biror narsa haqida tushunchaga ega
 
ekanligimizni ta’kidlar ekanmiz, bunda mazkur ob’ektning mohiyatini tushunishimizni nazarda 
tutamiz. Masalan, «inson» tushunchasi nafaqat muhim umumiy, ya’ni barcha odamlarga xos 
bo‘lgan jihatni, balki har qanday odamning boshqa har qanday narsalardan farqini ham aks 
ettiradi, mazkur odamning mohiyatini tushunish esa, umuman insonning mohiyati, ya’ni inson 
haqidagi tushunchaning mazmunini bilishni nazarda tutadi: «Inson – aql, so‘zlashish va mehnat 
qilish qobiliyatiga ega bo‘lgan bioijtimoiy mavjudot». Sezgi, idrok va tasavvurlardan farqli 
o‘laroq, tushunchalar ko‘rgazmalilik yoki hissiylikdan xolidir. Idrok daraxtlarni, tushuncha – 
umuman daraxtni aks ettiradi. Tushunchaning mazmunini ko‘pincha aniq obraz ko‘rinishida 
tasavvur qilish mumkin emas. Inson, masalan, yaxshi odamni tasavvur qilishi mumkin, biroq u 
yaxshilik, yomonlik, go‘zallik, qonun, yorug‘lik tezligi, sabab, qiymat kabi tushunchalar va 
jarayonlarni sezgi obrazi ko‘rinishida tasavvur qila olmaydi. Har qanday fanning barcha 
tushunchalari haqida shu fikrni aytish mumkin. Ularning ob’ektiv ta’rifi ko‘rgazmalilik 
chegaralaridan tashqarida bilvosita aniqlanadi.
 
Tushuncha muhim jihatlar va xossalarni aniqlaydi va ularni o‘zida mujassamlashtiradi: 
tushuncha mohiyatning fikrda ifodalangan obrazidir. SHuning uchun ham oz sonli tushunchalar 
son-sanoqsiz narsalar – xossalar va munosabatlarni qamrab oladi. Tushunchalar turli davrlarda 
mazmunan har xil bo‘lgan. Ular ayni bir inson rivojlanishining turli darajalarida har xildir. 
Haqiqiy ilmiy tafakkur madaniyati biron-bir tushunchani aniq ta’rifsiz qoldirmaslikni o‘zi uchun 
qoida deb biladi. Buyuk mutafakkir Suqrot tushunchalarni mantiqiy jihatdan aniq ta’riflash 
haqiqiy bilimning bosh shartidir, degan edi. Tushunchalar inson ongida ma’lum bog‘lanishda, 
4
Эйнштейн А. Физика в жизни моего поколения. –М.: 1963 г. с. 89.

---