Seminar mashg‘ulotlar mavzulari

2. O‘zlashgan qatlam (eroniy tillarga xos so‘zlar; arab tiliga xos so‘zlar; boshqa tillardan o‘zlashgan so‘zlar)
Turkiy bo‘lmagan tillardan o‘zlashgan leksik qatlam
Shuningdek, chet tillardan o‘zlashgan so‘zlar o‘zbek tili va uning shevalari boyligida faqat o‘zlashgan so‘zlar va ularning miqdoridan iborat emas. Ular o‘zbek tili va uning shevalari lug‘at boyligi taraqqiyotida tashqi manba bo‘lish bilan chegaralanmaydi. Ya’ni Sh. Rahmatullayevning so‘zi bilan aytganda, u til boyishining ichki manbai bo‘lib ham qoladi. Darhaqiqat, bu boylik o‘zbek tili va shevalari lug‘atining ixcham, lekin dunyodagi eng taraqqiy etgan tillari kabi salmoqli boyligining tarkibiy qismiga aylanadi. Haqiqatdan, o‘zbek tili va uning shevalariga so‘z o‘zlashtirish fors, arab, rus va yevropa tillaridan deb qaraladi. O‘zbek tiliga hind, xitoy, tillaridan ham so‘z o‘zlashgan, lekin bunday so‘zlar barmoq bilan sanoqli darajada. Bu hol ta’qiq etilayotgan shevalarning leksikasida ham kuzatiladi. Chet tillardan so‘z
o‘zlashtirish obyektiv qonuniyat bo‘lib, u o‘sha til yoki dialektning boyishi yoki taraqqiyoti uchun xizmat qiladi. Y.D. Disheriev har bir tilning ichki imkoniyati asosida yuzaga kelgan so‘zlar bilan chetdan o‘zlashgan leksik qatlam orasida ma’lum chegara mavjudligini qayd qiladi. Shuningdek, chetdan o‘zlashgan so‘zlarning qaysi tilga tegishli ekani, qaysi davrda, qanday usul orqali o‘zlashgani, qanday ma’no kasb etishi, fonetik sistemasi va morfologik strukturasi kabi qator tomonlariga alohida e’tibor berish lozim.
Eroniy tillarga xos leksik qatlam. Yozma manbalarda berilgan ma’lumotlarga qaraganda, o‘zbek xalqi eroniy tilda so‘zlashuvchi aholi bilan qadimdan o‘zaro yaqin iqtisodiy- madaniy aloqada bo‘lib, birgalikda yonma-yon yashab kelganlar. Salmoq va hajm e’tibori bilan eron tillariga aloqador bo‘lgan leksik qatlam Shimoliy Xorazm shevalarida turkiy qatlamdan so‘ng miqdor jihatdan ikkinchi o‘rinda turadi. Buning asosiy sababi shundaki, birinchidan bu hududda  qadimda eroniy tillar oilasiga mansub xorazmiylarning yashaganligi, xorazmiy tilining to XIII asrgacha iste’molda bo‘lganligi, buning natijasi o‘laroq, Xorazm shevalarida substrat qatlam sifatida bu tilning qoldirgan izlari natijasidir.
Ikkinchidan, Xiva xonligining Eron chegaralariga tez-tez uyushtirib turgan yurishlari natijasida asir olingan eronliklarning Xorazmga keltirilib, turli tumanlarga joylashtirilganligi natijasida bu tildan bir qancha so‘zlar shevalarga kirib qolgan.
Prof. O. Madrahimov ham shunga yaqinroq bo‘lgan fikr bildirib, Xorazm o‘g‘uz shevalari leksikasi tarkibidagi ko‘pgina so‘zlarning qadimgi xorazmiy tiliga oidligini ta’kidlaydi.
Tojik tili leksik qatlamiga mansub bo‘lgan so‘zlar, arabcha so‘zlarga nisbatan ancha chuqur o‘zlashgan va organik ravishda qipchoq shevalari leksik strukturasi bilan chatishib ketgan, barcha o‘zbek shevalaridagi kabi, tojik so‘zlari hayotiy zarur, ya’ni har kun, har soatda ishlatiladigan so‘zlardan iboratdir. Bunday so‘zlar shevalar leksikasidagi mustahkam o‘rin olgan bo‘lib, adabiy tildagi shunday so‘zlardan biroz fonetik o‘zgarishga uchragan yoki uchramagan holda qo‘llaniladi. Bunday so‘zlar jumlasiga quyidagilarni kiritish mumkin: nan, guman, xuda, zädä, zärdä, dästä, pir, postin, räsva, piyaz, asman, arästä, ashna, änjam, pay, paxsa, baxit, chilim, dar, roza, shad, chän, tuxum, palas, bangi, baj, bazar, payan, ayna, juvan, par, zindan, bäd kabi.
Shevalarda fonetik jihatdan o‘zgarishga uchragan holda ishlatiladigan so‘zlar ham ko‘p topiladi. Bular shevalarning fonetik qonuniyatlariga bo‘ysungan holda talaffuz etiladi: hä:k (ohak), därvaz (darboz), atashkir (otashkurak), käpkir (asli kaftgir),käpchä (asli kaftcha), xorjin (xurjun), ästän (ohista), qondaq (g‘undoq), käptär  (kabutar),äptada (aftado), macha (mocha), abray (obro‘) va hakazo. Tadqiqot obyektimizda faol ishlatiladigan forscha-tojikcha so‘zlarning ayrimlari boshqa hududlarda, shuningdek adabiy tilda passiv qatlamga kiradi. Bunday so‘zlar qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin: dändänä (sixmola), xaraz
(noni osiyo), pazza (omochning tishi), guppi (paxtali kalta kiyim), dükart qaychining bir turi), kächkart (o‘roqning turi), kürra (xo‘tik), peshgir (etak), changg‘alaq (g‘o‘za chanog‘i), abish (og‘ush), tärtänäk (o‘rgimchak), toppish (telpak), zamariq (qo‘ziqorin),zamcha (handalak), kurta (bolalar kiyimi), käriz (suv chiqaradigan ariq), payapil (oq ko‘prik), silapcha (dastshuy) kabi.
Xorazm (qipchoq) shevalaridagi fors-tojik tiliga oid so‘zlarning mavzu guruhlari ham rang-barangdir. Ularni quyidagicha guruhlash mumkin:
1. Qishloq xo‘jaligiga oid so‘zlar: jugari (jo‘xori), kädi (qovoq), badrang (bodring), nava (tarnov), kündä (omoch), davcha (dovuchcha), tuxum (urug‘lik), nasvay (rayxon), ziykash (zahkash), näl (nihol), nashoti (nashvati) va hakazo.
2. Uy-ro‘zg‘or buyumlari, asbob-uskunalar nomlarini anglatuvchi so‘zlar: kasa (payola), chira (chiroq), dastirxan (dasturxon), chäläk (chelak), kapkir(kaftgir), kärsän (karson), räpidä (non yopishda ishlatiladigan narsa), särxum(kurjka),kät (karavot), nax (ip), däskä (oshqol-dashqol) va hakazo.
3. Uy qurilishiga oid so‘zlar: tarashman (paxsaning taroshini oluvchi),hä:k (ohak), däliz (dahliz), balar (to‘sin), käpchä (kichik belkurak), pätik (ship), diyval (devor), zämbär (zambil) kabi.
Bunday mavzu guruhlarini yanada davom ettirish mumkin.Xorazm (qipchoq) shevalari leksik qatlamidagi fors-tojik tiliga oid so‘zlarning ayrimlari bir ma’noli bo‘lsa, ba’zilarida ma’no kengayishi hisobiga yangi ma’no ottenkalari (semalar) paydo bo‘lganligini ko‘rish mumkin: Masalan, fors-tojik tilidagi 
balar -1) to‘sin; 2) uyning tepasiga qo‘yiladigan to‘g‘ri yog‘och; 
varsaqi – 1) bekorchi gap; 2) ko‘p gapiradigan odam; 
dasmol – 1) dastro‘mol; 2) shevadagi ma’nosi:1) qozon yuvg‘ich; 2) pol yuvishda ishlatiladigan latta; 3)laganbardor;
däliz – 1) dahliz; 2) tashqari eshikdan hovlining ichkarisiga qadar bo‘lgan yo‘lak; 
kä:t- 1) so‘ri; 2) karavot va hakazo.
Shevada leksikasida bunday so‘zlar shakl jihatdan o‘zbek adabiy tilidagi fors- ojik tildagi so‘zlarga mos kelsa-da, ma’nosi boshqa bo‘lib, omonimlarni yuzaga keltiradi. Masalan:
Yuqoridagilardan shunday xulosa chiqarish mumkin:
1. Xorazm qipchoq shevalari leksikasida forscha-tojikcha so‘zlar turkiy qatlamdan keyin ikkinchi o‘rinni egallaydi.
2. Shevalar leksikasidagi forscha-tojikcha so‘zlarning ko‘pchiligi o‘zbek adabiy tilida qanday bo‘lsa, shunday talaffuz qilinadi va shunday ma’noni anglatadi.
3. Ayrim so‘zlar genetik jihatdan biroz o‘zgarishga uchragan holda ishlatiladi.
4. Ba’zi so‘zlar esa shakl va talaffuz jihatdan mos kelib, omonimlarni yuzaga keltiradi.